Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
32 Mərkəzi dövlət idarəsində mühüm yerlərdən biri də dövlətin gəlirlərinə nəzarət edən və maliyyə aparatını idarə edən baş vəzirə məxsus olmuşdur. O, həmçinin ölkənin xarici işləri ilə məşğul olur və mülki- inzibati idarələrə başçılıq edirdi 128 . Baş vəzir ali divana rəhbərlik etdiyinə görə, «Sahib divan» da adlanırdı. Divanın möhürü ona e'tibar edilirdi. Hökmdarların verdikləri fərmanın və ya hökmün sərlövhəsində sultanın adı və ləqəbi, sonunda isə möhürləri vurulurdu. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın 1458-cü ildə verdiyi bir hökmün sərlövhəsində «Məğlubedilməz Cahanşah hökmümüz» sözləri yazılmış möhür vardı. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfındən 1470-ci ildə verilmiş bir fərmanın sonunda (sol kənarında) hökmdarın möhürü, fərmanın arxasında (sağ tərəfində) iki yerdə divanın möhürü və onun altında isə vəzirlərin möhürləri vurulmuşdu. Həmin fərmanın altındı (sağ kənarında) pərvanəçinin adı yazılmışdır 129 . Y.H.Uzunçarşılının fıkrincə, hökmdarın möhürü fərmanın sonuna vurulmuş, onun arxasında divanın və vəzirlərin möhürünün vurul- ması fərmanın divanın nəzarəti və mə'suliyyəti altında olduğunu göstərir 130 . Divan möhürünün yuxarıda, vəzirlrin möhürünün aşağıda olması sübut edir ki, vəzirlər divan rəisinə tabe olmuşlar. Bu məsələyə biz «Tüzukati-Teymuri»də rast gəlirik. Orada göstərilir: «Əmr etdim vəzirlər Divanbəyə tabe olsunlar ki, mühüm maliyyə işlərini onlarla birlikdə həll etsinlər» 131
. İ.H. Uzunçarşılının fıkrincə, Qaraqoyunlularda vəzirlərin sənədlərin arxasına möhür vurmalarına təsadüf edilmir. Onlar sənədin altında və sağ kənarında, yalnız sənədi [77-78] yazmış pərvanəçinin adını yazmaqla kifayətlənmişlər 132 . «Uzun Həsənin 1472-ci ilin sentyabrında Qaraqoyunlu Pir Əhməd bəyə göndərdiyi bir hökmün sonunda «Rəhmedici Allaha e'timad edən Həsən bin Əli bin Osman» yazılmışdır. Bu hökmün üzərində və sağ kənarında Ağqoyunluların mənsub olduğu bayandur boyunun damğası və içərisində isə «Hökmdür» sözü yazılmış, altında «Əbunəsr Həsən Bahadur sözümüz» qeyd olunmuş, hökmün arxasında isə divanın beş üzvünün adı yazılmışdır» 133 .
Onların hökmdardan sonra səltənət naibi kimi böyük ixtiyara malik olması, digər əmirlərdən üstün olduğu qeyd olunur
134 . Divan ayrı-ayrı sahələr üzrə üç yerə bölünürdü: divani təvaçi, divani mal, divani sədr. Bunların hər biri üçün aynca pərvanəçi, ya da hər üçünə bir pərvanəçi tə'yin olunurdu 135
. İ.H. Uzunçarşılı Qaraqoyunlu ve Ağqoyunlu divanlarında maliyyə işləri ilə məşğul olan «mustofi» adlanan vəzifəli şəxsin olduğunu göstərir. Qazi İsa Savəcinin atası Şükrullah Uzun Həsənin hökmdarlığı dövründə divanda mustofi (maliyyə vəkili) olmuşdu 136 .
və ya «dövlətxana» adlanan saray təbliğatı və təşkilatı var idi. Elxanilər dövründə olmuş «inak», «rikabdar», «bukavul», «əmiraxur», «ayaqçı» və sair istilahlara Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində də təsadüf edilir 137
. Ağqoyunlu Sultan Xəlilin sarayında yasavul (mühafizə mə'muru), çaşnigər (aşxana müdiri), quşçu, parsçı, piyada, rikabdar (bəbirçi) (heyvanların yeminə baxan), yamçı, (əsgərlərin keçəcəyi yolu göstərir), inak , mə'şəldar (məşəltutan), nağaraçı, mətbəxehumayun xadimləri, şirəçi (şərəbdar), fərraş, kitabxana xadimləri, musiqi hey'əti, ayaqçı, cərrah, carçı, qalabəyi, eşikağası və qapıçı vəzifələrindən ibarət böyük bir hey'ətin olduğu qeyd olunur 138
. İ.H.Uzunçarşalıya görə Qaraqoyun- [78-79]
-lularda «rikabdar», «bukavul», «İnaq», «Əmir- axur» və başqa islahatlara təsadüf olunur 139 . Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində ordu sarayın ixtiyarındakı qoşundan və ayrı-ayrı vilayətlərdən toplanan döyüşçü dəstələrindən (çərik) ibarət olmuşdur. Mənbələrdə ordu sözü «ləşgər», «qoşun», ordunu təşkil edən əsgərlər isə «mülazim, əsgər, qulluqçu, nökər, dilavər» adlandırılmışlar 140
. İ.H.Uzunçarşılının fikrincə, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlularda ordu təbliğatı və hərbi istilahlar tamamilə Elxanilərdə olduğu kimi idi 141 . Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hökmdarlarının bilavasitə mühafizəsi isə məşğul olan alaylara qoruyucular deyilirdi. 142
Həsən bəy Rumlu 1410-cu ildə Sultan Əhməd Cəlayirinin Təbrizə hücumu zamanı qorçilərin zərli paltar geyinərək, əllərində müxtəlif silahlar tutduqlarını göstərir 143
. Müharibə gözlənilən təqdirdə tabeliyindəki vilayətlərə gedərək hərbi qüvvə toplayan və ayrı-ayrı hərbi dəstələr arasında əlaqə yaradan əmirlər təvaçi adlanırdı. Onlar döyüşçüləri səfərbər edir, ordunun yerini büdirir, döyüşçülərin sayını özünün « təvaçi dəftərinə » qeyd edirdi 144 . I.H.Uzunçarşılı Təvaçi divanının olduğunu qeyd edir 145
. Fəzlullah ibn Ruzbihan Xuncinin verdiyi mə'lumata görə, Uzun Həsənin dövründə Hüseyn bey Hacılu Təvaçi divanının əmiri olmuş, sonra isə Sultan Xəlilin lələsi tə'yin olunmuşdu. 146 İ.H.
Uzunçarşılı Sultan Yaqub dövründə Cəlaləddin Həsən bəyin pərvanəçilikdən Təvaçi divanına əmir tə'yin olunduğunu qeyd edir 147 . Lakin Fəzlullah İbn Ruzbihan Xuncinin verdiyi mə'lumatdan aydın olur ki, Sultan Yaqub dövründə Cəlaləddin Həsən Əli bəy Nizaməddin Quli bəylə pərvanəçi vəzifəsindən Təvaçi divanına deyil, pərvanəçi divanına əmir tə'yin olmunmuşdur 148 . Bu mə'lumatlardan aydın olur ki, pərvanəçilərin də öz divanları olmuşdur. İ.H.Uzunçarşılı Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində ordunun sağ cinahının-«bərənğar», sol cinahının «cəvanğər» və mərkəz hissəsinin-« İluğ » adlandığını və müharibə zamanı mərkəz hissədən önə göndərilən qoşuna «mənqəlay» [79-80] deyildiyini qeyd edir 149 . Lakin Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunci ordunun mərkəz hissəsinin «qul» adlandığını qeyd edir 150
. İ.H. Uzunçarşılı Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu ordusunda çərxçi və muçi dəstələrinin mövcudluğu haqqında bəhs etmir. Ş. Fərzəliyev də Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu qoşununda Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|