Nəsirov Samir Şakir oğlunun «AZƏrbaycanda müƏSSİSƏLƏRİn vergitutma mexanizmmiNİn təKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİqaməTLƏRİ»
Əlavə dəyər vergisinin optimal dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi
Yüklə 0,68 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.3. Aksiz vergisinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
- Cədvəl 3.1 Fəaliyyət növlərinə görə lisenziyalara görə ödənilən dövlət rüsumları
- Fəaliyyət istiqaməti Lisenziyanı verən dövlət orqanı
- Azərbaycan Respublikasında istehsal olunan içməli spirtə, pivəyə, spirtli içkilərə və tütün məmulatlarına aşağıdakı aksiz dərəcələri tətbiq edilir
- Idxal olunan qızılın, ondan hazırlanmış zərgərlik və digər məişət məmulatlarının min çəki vahidindəki miqdarına görə
- Cədvəl 3.3 2009-2013-cü illər üzrə UDM, büdcə gəlirləri və vergi daxilolmaları ( milyon manatla )
- Göstəricilər 2009 2010 2011 2012
3.2. Əlavə dəyər vergisinin optimal dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi Əlavə Dəyər Vergisi (ƏDV) ölkənin dövlət büdcəsinin gəlirlərində və Vergilər Nazirliyinin topladığı vergilərin məbləğində əhəmiyyətli paya malikdir. ƏDV büdcə gəlirlərinin təmin edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə bərabər əsas funksiyalarından biri də iqtisadiyyata nəzarət etməsindən ibarətdir. Ona görə də inkişaf etmiş Avropa dövlətlərinin əksəriyyətində iqtisadiyyata nəzarəti gücləndirmək və kölgə iqtisadiyyatının miqyasını aşağı salınması məqsədi ilə ƏDV dərəcəsi müntəzəm olaraq aşağı salınmışdır. Effektiv vergi siyasətinin həyata keçirilməsi xeyli dərəcədə vergi dərəcələrinin, o cümlədən ƏDV dərəcəsinin optimal səviyyədə olmasından asılıdır. ƏDV dərəcəsinin optimal səviyyəsinin tapılması müəyyən tədqiqatların aparılmasını zəruri edir. Bir sıra ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda optimal vergi yükünün (I və II tip Laffer nöqtələrinin tapılması), o cümlədən ayrı-ayrı vergi dərəcələrinin optimal səviyyəsinin tapılması üçün müəyyən tədqiqatlar aparılmışdır. Ölkə iqtisadiyyatı üçün ƏDV-nin optimal dərəcəsinin elmi əsaslarla öyrənilməməsi, digər tərəfdən belə tədqiqatların müntəzəm aparılmasının zəruriliyi nəzərə alınaraq ekonometrik modelləşdirmənin köməyi ilə ƏDV-nin optimal dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi tədqiqatı yerinə yetirilmiş və nəticələr təhlil edilmişdir. EDV_D(t) = C(1) + C(2)*EDV_DER(t) + C(3)*EDV_DER(t)^2 (3.6)
(3.6)– ın Eviews Tətbiqi Proqram Paketində qiymətləndirilməsinin nəticəsindən alınmış ekonometrik model aşağıdakı kimidir: EDV_D(t) = 8202080.348 - 697551.3929*EDV_DER(t) + 14495.97765*EDV_DER(t)^2 (3.7) (Std. Səhv) (2170117.0) (202017.5) (4624.757) (t-Statistica) (3.779557) (-3.452926) (3.134430) R-squared = 0.727071; Adjusted R-squared = 0.658839; Durbin-Watson stat = 1.380192 Burada, (Std. Səhv) – standart səhvi, mötərizə işarəsi ilə yazılan ədədlər isə uyğun parametrlərin standart səhvlərini, (t-statistica) –Styudentin t-statistikasını, mötərizə işarəsi ilə yazılan ədədlər isə uyğun parametrlərin t-statistikasının qiymətini göstərir. R-squared- determinasiya əmsalını, Adjusted R-squared – dəqiqləşdirilmiş determinasiya əmsalını, Durbin-Watson stat – isə Darbin-Vatson statistikasını göstərir. Qeyd edək ki, göstəricilərin 1996-2013-cu illəri əhatə edən zaman sıralarının sürüşkən ortaya (MA) malik olmaları ilə stasionarlığının pozulması modelə 4-cü tərtib sürüşkən orta - MA(4) amili daxil edilməklə aradan qaldırılmışdır. MA(4) onu göstərir ki, qeyri-stasionar zaman sırası xüsusiyyətlərinin dəyişməsinin (orta kəmiyyətin və dispersiyanın sabit olmamağı) modeldə yaratdığı problemlər sıraya 4 ilə qədər gecikmə (laq) verməklə aradan qaldırılmışdır. (3.7)-nin statistik xüsusiyyətləri, habelə statistik testlər göstərmişdir ki, alınmış ekonometrik model adekvatdır. Başqa sözlə təhlil üçün yararlıdır. Belə ki, hər üç parametrin standart səhvlərinin və ya standart kənarlaşmalarının müvafiq qiymətlərə nəzərən xeyli kiçik olduğundan (t-statistika 3-dən böyükdür) tapılmış qiymətlər əhəmiyyətlidir. Determinasiya əmsalının (R-squared) qiymətinin 0.727071 olması göstərir ki, bu model vasitəsi ilə ƏDV üzrə daxilolmaların dəyişməsini 72.7 faizi izah olunur. Başqa sözlə proses 72.7 faiz aproksimasiya edilmişdir. Yerdə qalan 27.3 faiz isə modeldə nəzərə alınmayan dəyişən amillər hesabına baş verir. Dəqiqləşdirilmiş determinasiya əmsalının (Adjusted R-squared) qiymətinin (0.658839) determinasiya əmsalının qiymətindən çox da fərqlənməməyi determinasiya əmsalının təsadüfən həmin qiymət almamağını göstərir. Darbin-Vatson statistikasını (Durbin-Watson stat = 1.380192) qiymətinin 2-yə bərabər ideal halı alınmasa da 0 və 4-dən xeyli fərqlənməsi, qalıqların avtokorrelyasiyasının olmamağını göstərir ki, bu da arzu olunan haldır. (3.7) kvadratik funksiya olduğundan onun qrafiki paraboladır. Həmçinin bu funksiyada EDV_DER^2 –in əmsalı müsbət olduğu üçün parabolanın qanadları yuxarıdır. Bu isə o deməkdir ki, həmin funksiyanın minimum nöqtəsi vardır. (3.7)-nin ekstremum nöqtəsini tapsaq EDV_DƏR = 24.1 olar. Yəni, ƏDV daxilolmalarına ən az səviyyə verən ƏDV dərəcəsi 24.1 faizə bərabərdir. ƏDV üzrə daxilolmalara ən yüksək (max) səviyyə verən ƏDV dərəcəsini müəyyən etməyə çalışaq. Bunun üçün, EDV_D(T)= C(1)*EDV_DER(t) + C(2)*EDV_DER^2(t) (3.8) reqressiya tənliyini qiymətləndirək. Qeyd edək ki, (3)-də t-zaman faktoru və EDV_D-nin həcm göstəricisi iştirak etdiyindən uzunmüddətli dövr üçün dinamik modeldir. Başqa sözlə model uzunmüddətli dövrün xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Modeldə 1998-2013-ci illəri əhatə edən statistika əsasında ƏDV daxilolmalarının həcminin ƏDV dərəcəsindən qeyri-xətti asılılığını əks etdirən uzun bir dövr üçün qanunauyğunluqlar öyrənilir. Ona görə də modeldən tapılan ƏDV-nin optimal dərəcəsinin uzunmüddətli dövrdə doğruluğunu söyləmək olar. EDV_D = 170863.8032*EDV_DER - 8434.384803*EDV_DER^2 (3.9) (t-Statistica) (5.281660) ( -4.918459) R-squared = 0.708332; Adjusted R-squared = 0.659720; Durbin-Watson stat = 1.384529 Qeyd edək ki, zaman sırasının sürüşkən ortaya (MA) malik olmağı ilə stasionarlığının pozulması 4-cü tərtib sürüşkən orta - MA(4) modelə daxil edilməklə aradan qaldırılmışdır. (3.9) reqressiya tənliyinin statistik xüsusiyyətləri, habelə statistik testlər göstərmişdir ki, alınmış ekonometrik model adekvatdır. (3.9)-dən alınmışdır ki, ƏDV daxilolmalarına optimal səviyyə verən ƏDV dərəcəsi 10.1 faizdir. Başqa sözlə uzunmüddətli dövrdə ƏDV dərəcəsi 10.1 faiz olduqda ƏDV üzrə daxilolmaların məbləği ən çox olur. Qeyd etdiyimiz kimi alınan bu nəticə uzun müddətli dövrü xarakterizə edir. Yəni, ƏDV dərəcəsi son hədd olaraq (limit) 10.1 faizə endikdə ƏDV üzrə daxilolmalar optimal həddə çatmış olur. Vergi siyasətinin stabilliyi effektiv vergi siyasətinin başlıca göstəricisi olduğundan ƏDV dərəcəsinin birdən birə tapılan optimal səviyyəyə endirilməsi məqsədəmüvafiq olmur. Onu da əlavə edək ki, tapılan optimal səviyyə ƏDV daxilolmalarına təsir edən digər amillərin (məsələn, ÜDM, vergi inzibatçılığı, idarəetmədəki dəyişikliklər, inflyasiya səviyyəsi və s.) sabit qalması şərti ilə alınmışdır. Uzun müddətli dövrdə isə bu amillər heç də sabit qalmır. Ona görə də cari ƏDV dərəcəsinin optimal səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün qısamüddətli modellərə baxılması zəruridir. Qısamüddətli modellərdə zaman sırasındakı həcm göstəricilərinin artımlarına və ya artım templərinə baxılaraq həcm göstəricisi aradan götürülür və eyni zamanda zaman amili də aradan çıxarılır. Bu ekonometrik modellərdə göstəricinin (dəyişənin) loqarifmi (LOG) və ya loqarifmin dəyişməsi (DLOG) qəbul etməklə həyata keçirilir. Dəyişənin loqarifmi (LOG) onun dəyişmə faizini, loqarifmin dəyişməsi (DLOG) isə dəyişmənin artım tempini əks etdirir. Qeyd edək ki, dəyişənlərin artımı və ya artım tempini modelə daxil etməklə eyni zamanda vacib şərt olan zaman sırasının stasionarlığını yaratmış oluruq ki, bu da zaman sırasının qeyri-stasionarlığının modeldə yaratdığı problemləri aradan qaldırır. Qısamüddətli dövrdə ƏDV daxilolmalarına optimal səviyyə verən ƏDV dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün aşağıdakı reqressiya tənliyini qiymətləndirək: LOG(EDV_D) = C(1)*EDV_DERH + C(2)*EDV_DERH^2 . (3.10)
LOG(EDV_D) = 151.1154341*EDV_DERH - 472.8557983* EDV_DERH^2 (3.11)
R-squared = 0.604554; Adjusted R-squared = 0.576307; Durbin-Watson stat = 1.018535 (3.11)-nin statistik xüsusiyyətləri, habelə statistik testlər göstərmişdir ki, alınmış ekonometrik model adekvatdır. Qısamüddətli dövr üçün qurulmuş (3.11) ekonometrik modelinin reqressiya funksiyasının tədqiqi göstərir ki, ekstremum nöqtəsi 0.15979 ədədinə bərabərdir. Başqa sözlə qısamüddətli dövrdə ƏDV daxilolmalarına ən yüksək səviyyə verən ƏDV dərəcəsi təxminən 16 faizə bərabərdir. Alınmış bu nəticə yuxarıda qeyd etdiyimiz nəzəri müddəaları bir daha sübut etmiş olur. Belə ki, qısamüddətli dövrdə ƏDV-nin optimal səviyyəsi heç də 10.1 faiz deyil, 16 faizdir. Yəni, növbəti bir neçə il üçün optimal ƏDV dərəcəsi 16 faizə endirilərsə bu ƏDV üzrə daxilolmaların artımını maksimal səviyyəyə çatmasını təmin etmiş olacaqdır. Əgər ƏDV daxilolmalarına təsir edən digər amillər sabit olaraq qalarsa, onda ƏDV dərəcəsinin aşağı salınması müntəzəm xarakter almalı və təxminən 10 faiz həddində sabitləşməlidir. Real həyatdan məlumdur ki, uzunmüddətli dövrdə ƏDV daxilolmalarına təsir edən amillər müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır. Ona görə də ƏDV-nin optimal dərəcəsinin istər uzun müddətli istərsə də qısamüddətli dövr üçün müəyyənləşdirilməsi tədqiqatının müntəzəm olaraq hər il aparılması zəruridir. Qeyd edək ki, Böyük Britaniyanın OED-Oxford Economics Forecasting tədqiqatçılarının Azərbaycan Dövlət Neft Fondunda yerinə yetirdikləri “Azerimodel” uzunmüddətli dövr üçün makroiqtisadi modelinin nəticələrinə görə ƏDV-nin effektiv dərəcəsinin 10-12 faiz olması göstərilmişdir (bax: http:www.OEF). Vergi daxilolmalarının təhlili və proqnozlaşdırılmasında elastiklik əmsalından geniş istifadə edilməsi praktikası mövcuddur. Elastiklik əmsalı bir iqtisadi göstəricinin 1 faiz dəyişməsi digər iqtisadi göstəricini necə dəyişdirir, daha doğrusu neçə faiz dəyişdirir?-sualına cavab verir. Bu məqsədlə aşağıdakı reqressiya tənliyi qiymətləndirilmişdir. LOG(EDV_D) = C(1) + C(2)*LOG(EDV_DER). (3.12) Burada, C(2) əmsalı ƏDV üzrə daxilolmaların (EDV_D) ƏDV dərəcəsinə (EDV_DER) görə elastiklik əmsalıdır. LOG(EDV_D) = 52.31312426 - 13.68872012*LOG(EDV_DER) (3.8) (t-Statistica) (5.281660) ( -4.918459) R-squared = 0.950356; Adjusted R-squared = 0.942083; Durbin-Watson stat = 1.701790 (3.12) reqressiya tənliyinin statistik xüsusiyyətləri, habelə statistik testlər göstərmişdir ki, alınmış ekonometrik model adekvatdır. Qeyd edək ki, bu modelin statistik xarakteristikaları yuxarıda verilmiş bütün modellərin statistik xarakteristikalarında daha yaxşı olduğu üçün daha adekvatdır. Daha doğrusu bu modelin nəticələri daha yüksək faizlə etibarlılığa malikdir.
Beləliklə alınmış əsas nəticələr aşağıdakılardan ibarət olmuşdur:
3.3. Aksiz vergisinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri Azərbaycan Respublikası ərazisində aksizli malların istehsalı və ya idxalı ilə məşğul olan bütün müəssisələr və fiziki şəxslər, habelə Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda bilavasitə özü və ya podratçı vasitəsilə aksizli mallar istehsal edən və istehsal etdiyi yerdə vergi ödəyicisi kimi uçotda olmayan Azərbaycan Respublikasının rezidentləri aksizin ödəyiciləridirlər. Sifarişçinin göndərdiyi xammaldan Azərbaycan Respublikası ərazisində mallar istehsal edildiyi hallarda, malların istehsalçısı (podratçı) aksizin ödəyicisidir. Bu halda istehsalçı (podratçı) aksiz məbləğlərini sifarişçidən almalıdır. Məlum olduğu kimi, Vergi Məcəlləsinin 161-ci maddəsinin müddəalarına əsasən hesablanmış aksiz məbləği ƏDV-nin vergi tutulan əməliyyatlarına daxil edilir. Aşağıdakı əməliyyatlar vergitutma obyektləridir: - Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal edilən aksizli malların istehsal binasının hüdudlarından kənara buraxılması; - idxal malları üçün – Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsinə uyğun olaraq aksizli malların gömrük xidmətinin nəzarətindən çıxması. İstehsal binalarına istehsalın olduğu ərazidə yerləşən anbarlar, köməkçi anbar sahələri və digər oxşar binalar aiddir. Azərbaycan Respublikası ərazisində istehsal olunan neft məhsulları və tütün məmulatları üçün — vergi tutulan əməliyyatın məbləği vergi ödəyicisinin müştəridən və ya hər hansı digər şəxsdən, o cümlədən barter əsasında, aldığı və ya almalı olduğu haqqın topdansatış bazar qiymətindən (aksiz və ƏDV çıxılmaqla) aşağı olmayan məbləğidir. Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal olunan digər aksizli mallar üçün vergi tutulan əməliyyat istehsal olunan malların miqdarı hesab olunur. İdxal malları üçün vergi tutulan əməliyyatın məbləği Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsinə uyğun olaraq müəyyən edilən, lakin topdansatış bazar qiymətindən aşağı olmayan malların gömrük dəyəridir (aksiz və ƏDV çıxılmaqla). Azərbaycan Respublikasının vergi və gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq aksizin yığılması ilə daxili istehsalda vergi orqanları, idxaldan isə gömrük orqaları məşğul olur. Bu da demək olar ki, tamamilə beynəlxalq təcrübəyə uyğundur. Lakin bəzi ölkələrdə aksizləri gəlir vergisinin yığılması ilə məşğul olan orqan həyata keçirir. Vergi Məcələlsinə və beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq aksizin yığılması bir neçə mərhələdən ibarətdir. Bu mərhələləri aqreqasiya olunmuş şəkildə aşağıdakı kimi ifadə etmək olar.
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə görə aksizin ödəyicilərinin xüsusi qeydiyyat proseduru nəzərdə tutulmamışdır. Bunun beynəlxalq təcrübəyə tam uyğun gəlməsinə baxmayaraq Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesabatlarında qeyd olunduğu kimi, bəzi ölkələrdə aksizli malların bütün istehsalçıları və idxalçıları vergi orqanlarında xüsusi qeydiyyata almırlar. Bunun Azərbaycanda həyata keçirilməməsinin başlıca səbəbi Vergi Məcəlləsinin müvafıq olaraq əlavə dəyər vergisinin ödəyicilərinin xüsusi reyestrinin aparılması və aksizli malların istehsalçılarının da avtomatik olaraq əlavə dəyər vergisinin ödəyiciləri sayılmasıdır. Eyni zamanda sadələşdirilmiş vergi bölməsində də bir daha qeyd edilir ki, aksizli mallar istehsal edən şəxslər sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri ola bilməzlər. Deməli, ƏDV reyestrində uçota alınanların bir daha başqa reyestrə salınmasına ehtiyac qalmır. Lisenziyalaşdırmaya gəldikdə, qeyd edək ki, aksizli malların istehsalçılarina və idxalçılarına Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən lisenziya verilir. Spirtli içki və tütün məmulatlarının pərakəndə satışı ilə məşğul olan şəxslər yerli icra hakimiyyəti orqanlarından lisenziya alırlar.
Neft məhsullarının pərakəndə satışı isə lisenziyalaşdırılmır. 2-ci mərhələ: Aksiz ödəyicilərinin müəyyənləsdirilməsi Aksizin ödəyicisinin aydınlaşdırılması da vergitutma məsələləri baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vergi Məcəlləsinə əsasən Azərbaycan Respublikası ərazisində aksizli malların istehsalı və ya idxalı ilə məşğul olan bütün müəssisələr və fiziki şəxslər aksizin ödəyiciləridir. Göründüyü kimi formal olaraq aksizin ödəyiciləri aksizli əmtəəni istehsal edən və ya satan vergi ödəyiciləridir. Əslində isə həmin əmtəənin istehlakçıları aksizin ödəyiciləridir.
Vergi Məcəlləsinə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası ərazisində istehsal olunan mallar üçün - malların istehsal binasının hüdudlarından kənara buraxıldığı vaxt aksiz üzrə vergi tutulan əməliyyatın vaxtı hesab olunur. Digər tərəfdən malların idxalı üçün -gömrük məcəlləsinə uyğun olaraq aksizli malların gömrük xidməti nəzarətindən çıxdığı vaxt vergi tutulan əməliyyatın vaxtıdır. Burada istehsal binalarına istehsalın olduğu ərazilərdə yerləşən anbarlar, köməkçi anbar sahələri və digər oxşar binalar aiddir. 4-cü mərhələ: Aksizlər üzrə hesabat dövrü və aksizlərin ödənilməsi Vergi Məcəlləsinə əsasən aksizlər üzrə hesabat dövrü təqvim ayıdır. Aksizli mallar istehsal edildikdə hər hesabat dövrü üçün vergi tutulan əməliyyatlar üzrə aksizlər hesabat dövründən sonrakı ayın 20-dən gec olmayaraq dövlət büdcəsinə ödənilməlidir. Aksizli mallar idxal edildikdə isə aksiz gömrük orqanları tərəfindən gömrük rüsumlarının tutulduğu qaydada tutulur. 2015-ci ildən Azərbaycan Respublikasında büdcə gəlirlərinin formalaşması və artırılması sahəsində aparılan vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridə aksiz vergisi üzrə dəyişikliklər edilməsidir. Beləki, həm akizli malların növündə, həmdə dərəcələrində müxtəlif dəyişikliklər edilmişdir.
Aksizlərin vaxtlı vaxtinda və tam həcmdə büdcəyə daxil edilməsi məqsədilə aksizli mallar üzərində vergi nəzarəti həyata keçirilir. Eyni zamanda aksizli mallar üzərində vergi nəzarəti aksiz tutulan mallara, o cümlədən idxal mallarına aksiz markalarını tətbiq etməklə, markalanmalı olan aksizli malları istehsal edən vergi ödəyicilərinin müvafiq binalarında və ya anbarlarında (şəxsi istehlak üçün anbarlar istisna olmaqla) nəzarət postları, ölçü cihazları, plomblar qurmaqla, aksiz üzrə vergi hesab-fakturalarına nəzarət etməklə və digər tədbirlər həyata keçirilməklə aparırlar. Aksiz markaları ilə markalanmalı olan aksizli malların siyahısını, aksiz markalarının yapışdırılması qaydalarını və markalanmalı olan aksizli malları istehsal edən vergi ödəyicilərinin müvafiq binalarında va ya anbarlarında (şəxsi istehlak üçün anbarlar istisna olmaqla) nəzarət postları, ölçü cihazları, plomblar qurmaqla vergi nəzarətinin həyata keçirilməsi qaydalarını Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti təsdiq edir. Belə aksizli malları markasız idxal etmək, saxlamaq (şəxsi məqsədlər üçün istisna olmaqla) və ya satmaq qadağandır və əgər bu hal baş verərsə həmin mallar dövlət nəfınə müsadirə edilir. Qeyd edək ki, aksiz markalarının tətbiqi təyinatına görə üç qrupa bölünür: - daxili istehsal; - idxal;
- müsadirə. Nazirlər Kabinetinin 8 yanvar 2001-ci il tarixli 10 nömrəli qərarına əsasən, hər bir marka öz təyinatına müvafıq olaraq istifadə olunmalı və «daxili istehsal», «idxal» və «müsadirə» üçün nəzərdə tutulmuş aksiz markalarının rəngləri bir-birindən fərqləndirilməlidir. Markalanmalı olan aksizli mallar istehsal edən vergi ödəyicilərinin müvafıq binalarında təşkil olunmuş nəzarət postları aşağıdakıları həyata keçirir: - aksiz markaları ilə markalanmalı olan aksizli malların aksiz markaları ilə markalanmaqla istehsal binalarının hüdudlarından kənara çıxarılmasına nəzarət edir; - aksiz markalarının yapışdırılması qaydalarına riayət olunmasına nəzarət edir; - aksiz markalarının qalıqlarını inventarizasiya edir; - istehsalçının nümayəndəsi ilə birlikdə nəzarət-ölçü cihazlarının göstəriciləri barədə qeydlər aparmaqla, iş gününün sonunda xammal, material və hazır məhsul anbarlarını, eləcə də istehsal sahələrindəki texnoloji avadanlıqları plomblayır və növbəti iş gününün əvvəlinə plombları açır; - istehsalçılar tərəfındən hazır məhsul satılarkən malların ilkin təsdiq edici sənədlərini (qaiməsini, mal-nəqliyyat qaiməsini, vergi hesab-fakturasını və sair) yoxlayır; - Vergi Məcəlləsinin müvafiq maddəsinin müddəalarına uyğun olaraq vergi ödəyicisinin aksiz vergisinin ödənişi üzrə borcu varsa, həmin borc yaranandan ödənilənədək vergi ödəyicisinin istehsal etdiyi malları bu mallar üzrə aksiz vergisi ödənilməyənədək istehsal binasının hüdudlarından kənara çıxarılmasının qarşısının alınmasını təmin edir. Göründüyü kimi, aksizli mallar üzərində vergi nəzarətinin təşkili aksiz markası ilə markalanmamış malların istehsalı, satışı və idxalının qarşısının alınmasına xidmət edir. Əgər belə bir hal baş verərsə, yəni aksiz markasız və ya saxta aksiz markalı malların dövriyyəsi aşkar olunarsa onda vergi ödəyicisinin həmin malları vergi orqanları tərəfindən siyahıya alınır. Bu zaman vergi ödəyicisi siyahıya alınmış aksiz markasız malara sahiblik, istifadə etmək və ya sərəncam vermək hüququna malik olmur. Qeyd edək ki, bəzən aşkar olunmuş aksizsiz malların saxlanılması üçün vergi ödəyicisinin anbarı və ya bu məqsədlər üçün müvafiq yeri olmur, yaxud da həmin yerlər lazımi tələblərə cavab vermir. Bu halda aşkar olunmuş aksizsiz malların saxlama yeri vergi ödəyicisinin razılığı ilə vergi orqarının vəzifəli şəxsi tərəfindən də müəyyənləşdirilə bilər. Bundan əlavə, vergi orqanları məhkəmənin qərarı ilə müsadirə edilmiş aksiz markası olmayan və ya saxta aksiz markaları ilə markalanmış malların satışını qanunvericiliyə uyğun olaraq təşkil etmək hüququna malikdirlər. Burada məqsəd müsadirə olunmuş aksizsiz malların operativ qaydada satılması və satışdan daxil olan məbləğlərin qısa vaxtda büdcəyə alınmasından ibarətdir. Ödənilmiş aksizin əvəzləşdirilməsinə gəldikdə bu məsələ də Vergi Məcəlləsində öz əksini tapıb. Belə ki, aksizli malları (xammal və materialları) alan və bu malları vergi tutulan digər aksizli malların istehsalı üçün istifadə edən şəxs xammal və materialları alarkən aksizin ödənildiyini təsdiq edən hesab-faktura, xammal və materiallar idxal edildikdə isə - müvafıq sənədlər vergi orqanına verildiyi zaman ödənilmiş aksizin məbləğini əvəzləşdirmək və ya geri almaq hüququna malikdir. Ölkəmizdə həyata keçirilən sosial-iqtisadi islahatlar dövlət büdcəsində də kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyinə səbəb olmuşdur. Büdcənin gəlirlərdən ibarət olan hissəsi cəmiyyət üçün maliyyə-pul vəsaiti bazasıdırsa, xərclər bölməsi ümumdövlət ehtiyaclarının ödənilməsi üçün vasitədir. Büdcə vergilərdən və qeyri-vergi ödənişlərindən təşkil olunur ki, burada vergilərin xüsusi çəkisi üstünlük təşkil edir. Vergilər cəmiyyətdə bölgü və yenidən bölgü münasibətlərini, yəni dəyərin onu yaradan subyektlərdən dövlətə doğru hərəkətini əks etdirən çox mühüm iqtisadi kateqoriyadır. Bu proses obyektiv münasibətlərə əsaslanır. Çünki mülkiyyətçilərin gəlirlərinin bir hissəsinin ümumdövlət istifadəsi üçün alınması, cəmiyyətin həyati əhəmiyyətli ehtiyaclarının təmin olunması zəruriliyindən yaranır. Sosial-iqtisadi hadisə kimi, vergilər dövlət və yerli hakimiyyət orqanları ilə vergi ödəyiciləri (müəssisə, firma və ev təsərrüfatları) arasındakı qarşılıqlı prosesi əks etdirir. Vergilər vasitəsilə milli gəlirin və əhalinin pul gəlirlərinin bir hissəsi məcburi qaydada dövlət büdcəsinə cəlb edilir. Onların bölgüsü və istifadəsi nəticəsində dövlətin iqtisadi tələbatları təmin edilir, makro və mikro səviyyədə təkrar istehsal prosesinin tənzimlənməsi həyata keçirilir. Dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsi məqsədilə verginin ictimai istehsalın iştirakçılarına təsiri cəmiyyət üzvlərinin gəlirlərinin bölgüsündə və iqtisadi subyektlərin təsərrüfat davranışında baş verən dəyişikliklə səciyyələnir. Birinci aspektə uyğun olaraq, vergilərin iqtisadi məzmunu təsərrüfat subyektlərinin, habelə fiziki şəxslərin dövlətin maliyyə vəsaitlərinin formalaşdırılması sahəsindəki qarşılıqlı münasibətlərində ifadə olunur. İkinci aspektə uyğun olaraq vergilər və onun strukturu elə qurulmalıdır ki, bunların köməyi ilə iştirakçılar tərəfindən formalaşdırılan gəlirlər dövlətin mənafeyinə uyğun olaraq yenidən bölüşdürülsün. İqtisadi inkişafın hər bir mərhələsində vergilərin məzmunu onların funksional təyinatı ilə müəyyən edilir. Vergilər stimullaşdırıcı, tənzimləyici, bölüşdürücü, fiskal, uçot-nəzarət, məhdudlaşdırıcı funksiyalar yerinə yetirir ki, dövlət də onların vasitəsilə iqtisadi proseslərə təsir göstərir. Vergilərin hər birinin fəaliyyəti elə təşkil olunmalıdır ki, onun fiskal və tənzimləyici funksiyalarının nisbi tarazlığı təmin edilsin. Bunu birbaşa və vasitəli vergilərin optimal nisbətinə nail olmaqla da əldə etmək olar. Təcrübədə vergi tutulması dərəcəsinin optimallaşdırılması özünü büdcənin formalaşmasında daha aydın göstərir. Vergilər iqtisadiyyatın maliyyə tənzimlənməsinin mühüm vasitəsi kimi çıxış edir. Dövlət vergi sistemindən istifadə edərək iqtisadiyyata maliyyə təsirini həyata keçirir. Vergi sistemi geniş təkrar istehsal prosesinin tələb və şərtlərinə uyğun qurulmalıdır. Onun konseptual əsası iqtisadi strukturla elə əlaqələndirilməlidir ki, vergi münasibətləri mövcud reallığın şərtlərinə cavab versin. Vergi sisteminin tərkibi və quruluşu iqtisadiyyatın real imkanlarına uyğun müəyyənləşdirilməli və bu sistem ölkənin iqtisadi yüksəlişini təmin etməlidir. Vergi daxilolmalarından istifadənin istiqamətinə görə onların bölgüsü vergitutmanın quruluşunu müəyyən etmək üçün zəruridir. Vergitutmanın mənşəyinin aydınlaşdırılması əsasən aşağıdakılarla bağlıdır. Birincisi, vergi sisteminin yaranması və inkişafı, dövlətin yaranması, onun təsərrüfat tələbatının və fəaliyyət istiqamətlərinin dəyişməsi ilə şərtlənir. İkincisi, vergilər, dövlətin mövcudluğunun və inkişafının, habelə milli və dünya bazarının formalaşmasının və fəaliyyət göstərməsinin şərtlərindən biri kimi çıxış edir. Üçüncüsü, vergilər bazar sisteminin əlaməti, ayrılmaz hissəsi olmaqla dövlət gəlirlərinin aparıcı mənbəyi və tənzimləmə vasitəsidir. Deməli, vergi sisteminin islahatı dövlətin və iqtisadiyyatın inkişaf mərhələləri ilə şərtlənir. Onun formalaşdırılması vergi mexanizminin təşəkkülünün ümumi cəhətlərinə və təşkilati prinsiplərinə əsaslanır. Onlara aiddir: məcburilik, bərabərlik, ədalətlilik, ümumilik, inzibati sadəlik, çeviklik, sabitlik, səmərəlilik, ödəmə qabiliyyətlilik, mütərəqqilik və proporsionallıq, vergi tutulmayan minimum gəlirlər, vergilərin tutulması mexanizmi, siyasi məsuliyyət. Azərbaycan Respublikasında bazar iqtisadiyyatının yaradılmasının əsas şərtlərindən biri, ona adekvat dövlət tənzimləmə vasitələrinin formalaşdırılmasıdır. Maliyyə mexanizmində iqtisadiyyatın vergi vasitəsilə tənzimlənməsi problemləri mühüm yer tutur. Deməli, respublikanın maliyyə sisteminin inkişaf etdirilməsinin ən mühüm və mürəkkəb problemi vergilər və vergi sistemidir. İqtisadiyyatın tənzimlənməsinin mühüm vasitəsi kimi çevik vergi sisteminin formalaşdırılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər (yəni «Vergi Məcəlləsinin», «Büdcə sistemi» haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun və s. qəbul edilməsi) nəticəsində büdcənin gəlir və xərclərinin dinamikasında onun iqtisadiyyata təsir miqyasının artmasında müsbət meyllər müşahidə olunmağa başlanmışdır. Cədvəl 3.3 2009-2013-cü illər üzrə UDM, büdcə gəlirləri və vergi daxilolmaları (milyon manatla)
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||