Nigar Hüseynova

 
QӘDİM TÜRK ӘDӘBİYYATI: DASTANLAR 
Qәdim  türk  әdәbiyyatının  başlanışını  müxtәlif  çağlarda  ozanların  yaratdığı  dastanlar 
tәşkil edir.  
Hәr bir qәdim xalqın mifoloji xarakterә malik ilahları vә ya tarixi qәhrәmanlarını mövzu 
götürәn  dastanlar  o  millәtlәrin  milli  mәdәniyәtlәrinin,  milli  şuurlarının  vә  milli  duyğularının 
әsәridir. Bizlәr kimi qәdim yunanlılar, perslәr (qәdim farslar),
 
hindlilәr, finlilәr, germanlar bu cür 
dastanları yaradıblar. 
Milli  xarakterli  dastanların  yarana  bilmәsi  üçün  o  millәt  qәdim  zamanlarda  yaşamalı, 
tarixlәrindә iztirablı bir yol keçmәli, böyük hadisәlәrlә üzlәşmәli, dastani bir ruha malik olmalıdır 
(Köprülü, 1986:41-42). 
Hәr  millәt  tarixdә  öz  ruhuna  uyğun  dastanlar  yaradıb.  Türk  dünyasının  hansı 
coğrafiyasına  baxsaq  orda  mükәmmәl  bir  dastan  gәlәnәyinin  olduğunu  müşahidә  edәrik.  Buna 
misal  olaraq  Qırğız  türklәrinin  adının  hardan  gәldiyi  mәsәlәsindәki  yanaşmaları  vermәyimiz 
uyğun olardı. 
Yәhudi  nәsәbli  Fransız  sәyyahı  David  Leon  Cahun  “Qırğız”  sözünün  “avara,  axmaq” 
mәnasına  gәldiyini  irәli  sürüb.  Ancaq  qırğızlar  özlәrinin  adının  “qırx  qız”  sözündәn  törәdiyini 
söylәyib.  
Onların “Qırx qız әfsanәsi”nә görә bir xaqanın qızının kömәkçilәri olan qırx qız bir gün 
sәhәrә yaxın bir vaxtda sultanları olan xanımla gәzmәyә gediblәr. Qarşılarına bir çay çıxıb vә bu 
çay,  üzünә  düşәn  qızıl  rәngindәki  işığı  әks  etdirirmiş.  Qızlar  da  bu  maraqlı  anda  barmaqlarını 
çayın suyuna batırıblar vә qırxı da  ilahi hikmәtlә hamilә qalıb, ancaq öncәlәri özlәrinin bundan 
xәbәri olmayıb. Lakin bir müddәt sonra artıq boylu olduqları başa düşülüncә dedi-qodu başlayıb, 
xaqan  da  onları  bir  dağa  sürgün  edib.  Qızlar  dağa  üz  tutub  orda  yaşayıblar  vә  vaxtı  gәldikdә 
uşaqlarını  dünyaya  gәtiriblәr.  Onların  dünyaya  gәtirdiyi  oğlan  vә  qız  uşaqları  vaxtları  çatdıqda 
evlәnib vә bunlardan qırğızlar törәyib (Gökalp, 2015:25-26).  
Manas  Dastanında  Manasın  әsgәrlәri  qarşısında  çıxış  edәrkәn  “qırx  igidim”  deyә 
sәslәnmәsi,  Türk  dastanlarında  vә  nağıllarında  “qırx  igid”,  “qırx  qız”  motivinin  çox  yayğın 
olduğunun dәlilidir (İnan, 1987: 238). Bu düşüncәdәn hәrәkәtlә Leon Cahunun qırğızlarla bağlı 
fikrinin nә qәdәr sәthi vә qәrәzli olduğu aydın olur.  
Mifoloji  çağlardan  tutmuş  şifahi  şәkildә  yaranan  möhtәşәm  Türk  dastanlarının 
qәrblilәrdәn çox sonralar qeydә alınması, bizlәrә qarşı qәrәzli fikirlәr daşıyan qәrblilәrin dә Leon 
Cahun  örnәyindә  olduğu  kimi  hәr  fürsәtdә  türkә  çirkab  atmalarının  hansı  kompleksdәn 
yarandığını  әslindә  aydın  şәkildә  büruzә  verir.  Bu  gün  qәrblilәrin  öyündüyü  bütün  mifoloji 
xarakterli dastanların tamamının Türk dastanlarının oğurlandığı, sadәcә olaraq mәkan, zaman vә 

---

 
 
12 
 
adların dәyişdirilyi, bir vaxtlar Avropada köklәşmiş Etrusklar örnәyindә olduğu kimi artıq yavaş-
yavaş dilә gәtirilmәkdәdir (Bonfante-Swaddling, 2011:11-15). 
Qәdim  türk  dastanlarının  indiyә  kimi  gәlib  çatmış  olanları  türk,  rus  vә  ya  avropalı 
araşdırmaçılar  tәrәfindәn,  çoxluqla  da  xalqın  dilindәn  qeydә  alınıb.  Hәtta  qәdim  Çin,  Pәrs  vә 
Bizans mәnbәlәrindә dә bu dastanlara rastlanıb.  
Türk dastanları xüsusilә 19-cu әsrdәn sonra elmi şәkildә qeydә alınıb. Onlarla bağlı elmi 
araşdırmalar isә ancaq 20-ci yüzillikdә başlayıb (Gökdağ-Üçüncü, 2015:15).  
Saxa coğrafiyasından tutmuş Anadoluya kimi olan sahәlәrdә yaşayan Türk xalqlarının әn 
tanınmış dastanları: 
Yaradılış,  Alpәrtunqa,  Oğuz  Kaqan,  Bozqurd,  Ərgәnәkon,  Uyğur  Törәyiş,  Uyğur  Köç, 
Maaday Qara, Ural Batır, Ağ Boz At, Altın Yaruq, Manas, Qara Yorqa, Alpamış, Zayaltülәk ilә 
Hıvhılıv, Qocabaş, Ər Samır, Battal Qazi, Sarı Saltuk, Koroğludur.