33
gözləməsi; 2) nitq məharəti. Təkcə nitq normalarını deyil, həm də mövcud
variantlardan məzmun baxımından dəqiq, üslub və situativlik cəhətdən daha
uyarlı dil vahidini seçib işlədə bilmək. Nitq mədəniyyəti normativ qrammatika ilə
üslubiyyatın vəhdətidir.
Başqa bir mənbədə mədəni nitq, nitq mədəniyyəti anlayışı belə izah
olunur: “Nitq mədəniyyəti – nitqin ədəbi dil normalarına uyğunluğu, dilin ifadə
vasitə və imkanlarından nitqin məqsəd və məzmununa müvafiq surətdə istifadə
etmək bacarığı; dil səviyyələrinin və onlara daxil olan vahidlər sisteminin
formalaşdırılması, təkmilləşdirilməsi problemlərini, dil hadisə və proseslərinin
inkişaf xəttini, üslubiyyat məsələlərini araşdıran dilçilik bəhsi”. Bu tərif nitq
mədəniyyəti anlayışını ehtiva etmək baxımından daha dəqiq və əhatəlidir.
Nitq mədəniyyəti insanın yüksək ictimai mədəniyyəti, təfəkkür mədə-
niyyəti, dilə şüurlu sevgisi, ən yüksək keyfiyyətdir. Böyük Britaniyada qadınların
nitqi ilə bağlı aparılan sosioloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, nə qədər nitq
düzgündürsə qadın şəxsi və professional həyatda bir o qədər xöşbəxtdir. Bu
nəticəni, şübhəsiz, dilin bütün daşıyıcılarına aid etmək olar. İnsanın nitqi onun iç
dünyasını aşkarlayan başlıca vasitədir. Adamları tanımaq, onlara bələd olmaq
üçün, hər şeydən əvvəl, ünsiyyətə girmək, təmasda olmaq lazımdır. Antik dövrün
böyük filosofu Sokrat həmişə deyərmiş: “Ey insan danış səni tanıyım”. Həzrət Əli
buyururdu ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib. Danışmayınca onun ağıllı və ya
ağılsız olması məlum olmur. Tarixi inkişafın bütün dövrlərində nitqə, onun
gözəlliyinə xüsusi diqqət yetirilmiş, qiymət verilmişdir.
“Qabusnamə”də deyilir: “Sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həm
söz anlayan olasan, həm də söz anladasan” (84).
Maraqlı və canlı danışıq aləmi səslərin deyiliş tərzi, işlənmə forması ilə
çox bağlıdır. K.S.Stanislavskinin dediyi kimi, “sadə və gözəl danışığı bacarmaq
özü bir elmdir və onun xüsusi qanunları var”.
A.P.Çexov “Gözəl danışığa etinasız yanaşan adamlar özlərini insana layiq
ola biləcək ən ali, nəcib bir zövqdən məhrum edirlər” fikrini söyləmişdir.
34
Bir latın atalar sözündə deyilir ki, şair anadan şair doğulur, natiqlər isə
tədricən yetişir. Buradan aydın şəkildə bəlli olur ki, gözəl danışığa yiyələnmək
həyatda qazanılır və hər kəsin özündən asılıdır. Lap qədim zamanlarda yaranmış
bir zərb-məsəldə deyilir: “Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır”.
Yaxşı nitqi, mədəni nitqi şərtləndirən bir sıra tələblər (əslində onlar
mədəni nitqin keyfiyyətləridir) vardır ki, bunlar nitqin normativliyidir. Həmin
tələblər bunlardır: aydınlıq, düzgünlük, sadəlik, dəqiqlik, yığcamlıq, zənginlik,
təmizlik, münasiblik, ifadəlilik, orijinallıq, səmimilik və s. Yazılı nitq mədəniyyəti
probleminə həmçinin orfoqrafiya və durğu işarələrinə əməl edilməsi də daxildir.
Bunlar hər biri ayrılıqda və hamısı birlikdə etalon səviyyəli nitqi yaradır ki, bu
nitqə yiyələnənlər natiqlik sənətində, müəllimlik fəaliyyətində və digər sahələrdə
böyük uğurlar qazanırlar.
Nitqin əsas keyfiyyətləri haqqında yığcam bir şəkildə aşağıdakıları qeyd
etmək olar:
1. Nitqin aydınlığı. Aydınlıq dinləyici və oxucunun nitqi asanlıqla
anlaması, başa düşməsidir. Aristotel nitqin aydınlığını ünsiyyət üçün başlıca şərt
sayır və göstərirdi ki, nitq aydın deyilsə, demək, o öz məqsədinə çata bilməmişdir.
Nitqin aydınlığı üçün əsas amil danışanın (eləcə də oxuyanın və yazanın) nitq
obyekti haqqında mükəmməl məlumata malik olmasıdır. Natiq haqqında
danışacağı materiala dərindən və yaxşı bələd olsa, həmin materialı ifadə etmək
üçün müvafiq dil vasitələri də tapa bilər. Bəhs olunan mövzular, hadisələr,
əhvalatlar və s. barədə dərin, həm də ətraflı biliyə malik olan natiqlər daha
maraqla dinlənilir, onların şərhində heç bir dolaşıqlıq, zidd fikirlər müşahidə
olunmur. Belə adamlar sadə, aydın cümlələrlə, faktlarla, dəlillərə əsaslanaraq
danışır və yazır, işlədilən hər bir sözün əhəmiyyətini, ifadə olunan fikir üçün onun
nə dərəcədə yararlı olduğunu aydın təsəvvür edirlər. Firudin bəy Köçərli nitqin
aydınlığını təfəkkürün düzgün işləməsi, fikrin düzgünlüyü ilə əlaqələndirir.
“Bizim yəqinimizdir ki, dili dolaşıq şəxsin fikri də dolaşıqdır. Doğru və salamat
fikirli adamların kəlamı həmişə aydın, açıq və düzgün olur” – deyirdi.
35
Nitq zamanı aydınlığın pozulmasının bir səbəbi də dili, sözlərin mənasını,
işlənmə məqamını və s. yaxşı bilməmək, zəngin söz ehtiyatına sahib olmamaqdır.
Danışıq zamanı qüsurlu cümlələrə tez-tez təsadüf edirik. Radio və televiziya
verilişlərində nəzərə çarpan belə nöqsanlı cümlələrdən misal olaraq aşağıdakıları
göstərmək olar: Türk xalqları həmişə əxlaqlı olublar. Müşavirədə xeyli qonaqlar
çıxış etdilər. Təcili atəşin dayandırılması tələb olundu. Hadisə yerinə çıxılmış;
Rəis mədəni (birinci hecadakı ə uzadılaraq tələffüz olunur) adamdır. O, bu işə
məhsuldur. Dövlət film fondundan itmiş məşhur bəstəkar Müslüm Maqomayev
haqda film tapılmışdır; Başımıza gətirilən ermənilər tərəfindən vəhşilikləri
saymaqla qurtarmaz; Ona müvəffəqiyyət uğurları arzulayıram; Bu il havaların
pis keçməsi ilə bağlı qəbahət yaranmışdır; Biz bunlara müdaxilə göstərməyə
çalışırıq və s.
Düzgün olmayan tələffüz – səslərin öz məxrəcində deyilməməsi,
qarışdırılması, bəzən də səslərin, hecaların tələffüzdən düşməsi, məzmuna,
məqsədə uyğun intonasiyaya əməl olunmaması və s. də nitqin aydınlığına xələl
gətirən səbəblərdir. Normal nitq tempindən yavaş və ya əksinə, iti danışanlara
təsadüf etmək çətin deyildir. Iti templə danışarkən sözlər yarımçıq tələffüz olunur.
Belə nitqi eşitmək və qavramaq çətin olur. Sözlərin əvvəli və ya axırı “udulur”,
səslər anlaşılmır. K.S.Stanislavski bu cür nitq haqqında demişdir: “Səsləri
dəyişdirilmiş sözlər mənə ağzının yerində qulağı, qulağın yerində barmağı olan
adam təsiri bağışlayır. Əvvəli aydın deyilməyən söz başı əzilmiş adam kimidir.
Sonu eşidilməyən söz isə mənə ayaqları kəsilmiş adamı xatırladır. Ayrı-ayrı hərf
və hecaların buraxılması əzilmiş burun, çıxarılmış göz və ya diş, kəsilmiş qulaq
və bu kimi şikəstliklər təsirini bağışlayır. Bəzi adamlar ehtiyatsızlıq üzündən
sözləri yapışdırıb, mənasız və formasız kütləyə çevirəndə mən balın üstünə
düşmüş milçəyi xatırlayır və tutqun dumanda payız palçığı və çiskinini
təsəvvürümə gətirirəm” (52, 62).
Kütlə qarşısında, auditoriyada çıxış edən nitqinin aydın olması üçün
aşağıdakılara əməl etməlidir:
Dostları ilə paylaş: |