Nitq mədəniyyətinin əsasları

 
27 
uğrunda”,  “Dilimiz  qeyrətimiz”  və  s.  kimi  daimi  rublikalar  altında  yazılar  dərc 
edilir  ki,  onlar  dilimizə  qayğı,  hörmət,  diqqətin  göstərilməsi,  onun  bir  ünsiyyət 
vasitəsi  kimi  qorulub  saxlanılması  baxımından  zamanına  görə  olduqca 
əhəmiyyətli idi.  
1969-cu  ildə  Ə.Dəmirçizadə  və  1970-ci  ildə  M.Şirəliyevin  ayrı-ayrılıqda 
“Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları” adlı kitabları çap olunmuşdur. 
A.Abdullayevin  nəşr  etdirdiyi  əsərlər  (“Müəllimin  nitq  mədəniyyəti 
haqqında”,  Maarif,  1966;  “Nitq  mədəniyyəti  və  natiqlik  məharəti  haqqında”. 
Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1968) nitq mədəniyyəti məsələlərinin tədqiqi 
və təbliğində xüsusi rol oynamışdır. 
Ə.Əfəndizadənin  tərtib  etdiyi  “Orfoqrafiya  –  orfoepiya  –  qrammatika 
lüğəti”ndən (1983) yazı, tələffüz və qrammatika təlimində uzun illərdir ki, faydalı 
bir  vəsait  kimi  istifadə  edilir.  “Nitq  mədəniyyəti  məsələləri”  adlı  başqa  bir 
məcmuədə  (1985)  nitq  mədəniyyətinin  ayrı-ayrı  sahələri  üzrə  çalışan  alimlərin, 
görkəmli tədqiqatçıların məqalələri verilmişdir. Bu sətirlərin müəllifi N.Abdulla-
yevin  Z.Məmmədovla  birgə  nəşri  alınan  “Nitq  mədəniyyəti”  (1998), “Müəllimin 
nitq  mədəniyyəti”  (2003),  “Orfoqrafiya  və  orfoepiya  lüğəti”  (2003),  “Nitq 
mədəniyyətinin  əsasları”  (2005),  N.Abdullayevin  “Azərbaycan  dilinin  müxtəsər 
orfoepiya lüğəti” (2013) kimi kitablar nitq mədəniyyəti fənninin tədrisində yararlı 
bir vəsait kimi istifadə olunmuş və olunmaqdadır. 
Son illər H.Həsənovun  ali məktəblər üçün yazdığı “Nitq mədəniyyəti və 
üslubiyyatın  əsasları”  adlı  dərslik  də  bu  sahədə  atılan  ilk  addımlar  kimi 
əhəmiyyətlidir, dəyərlidir. Bu əsərdə  nitq mədəniyyəti, onun predmeti, nitq mədə-
niyyəti və üslubiyyat, nitq mədəniyyəti və norma, şifahi və yazılı nitqin predmeti, 
dilimizin fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik üslubi imkanları, Azərbaycan dilinin 
funksional üslubları və s. məsələlərdən bəhs  edilmişdir.. 
Natiqlik sənəti, nitq mədəniyyəti  məsələləri ilə bağlı araşdırmalar aparan 
tədqiqatçılardan  biri  də  K.Əliyev  olmuşdur.  O,  özünün  “Üslub  və  üslublar 
sistemi” (1985), “Antik dövrün natiqlik məktəbləri” (1985), “Azərbaycan  dilinin 
praktik  üslubiyyatı”  (1992),  “Nitq  mədəniyyəti  və  üslubiyyatın  əsasları”  adlı 

---

 
28 
əsərlərində,  dərsliklərində  dünyada,  eləcə  də  Azərbaycanda  natiqlik  sənəti  və 
məktəbləri,  ədəbi  dilin  normalar,  üslublar  sistemi  haqda,  oxucu  kütləsini  maraq-
landıran digər məsələlər barədə ətraflı məlumat vermişdir. 
Nitq  mədəniyyətinin  təbliği  və  inkişafında  bədii  ədəbiyyatın,  kütləvi 
informasiya  vasitələrinin  (mətbuat,  radio,  televiziya  və  s.)  rolu  mühümdür.  Ulu 
öndərimiz  H.Əliyev  hələ  1981-ci  ildə  Azərbaycan  yazıçılarının  7-ci  qurultayın-
dakı nitqində xalqın sərvəti olan dilin təkmilləşdirilməsi və zənginləşdirilməsində, 
onun  lüzumsuz  dialekt  sözlərindən,  jarqon  ünsürlərindən  təmizlənməsində  nitq 
mədəniyyətinin  əhəmiyyətini  xüsusi  qeyd  edərək  demişdir:  “Azərbaycan  ədəbi 
dilinin saflığına, kütlələrin nitq mədəniyyətinə daim qayğı göstərilməlidir... Yazıçı 
nitq  mədəniyyətinin,  ədəbi  dil  normalarının  qanunvericisi  olmalıdır”  (“Kommu-
nist” qəzeti,  1981, 14 iyun). 
Ayrı-ayrı  illərdə  radio  və  televiziya  verilişləri  dilimizin  öyrənilməsində, 
təbliğində  xeyli  iş  görmüşdür.  Bu  verilişlərdə  ədəbi  dilimizin  bir  sıra  aktual 
məsələləri  –  dilimizin  tarixi,  üslubiyyatı,  leksikologiyası,  lüğətçiliyi,  etimolo-
giyası, terminologiyası və s.)  şərh olunmuş,  Azərbaycan dilinin  ictimai  ünsiyyət 
baxımından  yararlılığı və bu dildə danışmağın vacibliyi xüsusilə vurğulanmışdır. 
Məsələn,  1981-1989-cu  illərdə  dilimizin  formal  şəkildə  dövlət  dili  olduğu  bir 
dövrdə  respublika  televiziyası  ilə  “Azərbaycan  dili”,  “Dil  xalqın  mənəvi  sərvə-
tidir”  adlı  xeyli  sayda    veriliş  səsləndirilmişdir.  Onların  efirə  hazırlanması  və 
verilişlərin  aparılmasında  filologiya  elmlər  doktoru,  professor  İ.Məmmədovun 
əməyi  böyük  olmuşdur.  Onun  “Ədəbi  tələffüz  qaydalarını  gözləyək”,  “Azər-
baycan dilinin orfoepiya normaları haqqında”, “Dil də dəniz kimi təmizlik sevir”, 
“Ekran,  efir  və  dilimiz”  və  s.  kimi  əsərlərində  nitq  mədəniyyəti  məsələlərindən 
bəhs  olunmuş,  bu  sahə  ilə  bağlı  maraqlı  və  aktual  fikirlər  söylənilmiş,  ixtisa-
sından,  mövqeyindən  asılı  olmayaraq  hər  bir  kəsin  bu  keyfiyyətə  yiyələnməsi 
vacib və zəruri sayılmışdır. 
Keçən  əsrin  80-90-cı  illərində  nitq  mədəniyyətinin  tətbiqi  və  təbliği  ilə 
bağlı bir çox tədbirlər həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər 
Akademiyasının  müxbir  üzvü,  prof.A.Qurbanovun  təşəbbüsü  və  rəhbərliyi  ilə 

---

 
29 
V.İ.Lenin  adına  APİ-də  (indiki  ADPU-da)  keçirilən    elmi  konfranslarda  respub-
likanın  və  keçmiş  ittifaqın  görkəmli  alimlərinin  nitq  mədəniyyəti  ilə  bağlı  
məruzələri  dinlənilib  müzakirə  edilmiş,  həmin  yığıncaqların  materialları  çap 
olunaraq oxuculara çatdırılmışdır. Lakin çox təəssüf ki, sonrakı illərdə bu sahəyə 
diqqət  bir  qədər  azalmış,    bəzi  istisnalar  nəzərə  alınmazsa,  nitq  mədəniyyətinin 
öyrənilməsi və yayılması ilə bağlı nəzərə çarpacaq elə bir əsər, vəsait yazılmamış, 
əməli  tədbir  həyata  keçirilməmişdir.  İstisna  dedikdə  Respublika  prezidenti 
H.Əliyevin dili ilə bağlı yazılmış əsərlər, monoqrafiyalar nəzərdə tutulur. Həmin 
əsərlərdə H.Əliyevin nitqi haqqında fikirlər söylənilir, onun məruzələri, çıxışları, 
söhbətləri nitq mədəniyyəti, natiqlik məharəti baxımından təhlil edilir, ulu öndərin  
dil  fenomeninin  bu  sahəsi  geniş  və  ətraflı  şərh  olunur.  “Heydər  Əliyev  dil 
haqqında və Heydər Əliyevin dili” adlı əsərdə Heydər Əliyevin natiqlik məharəti, 
nitq mədəniyyətinin təhlilinə həsr olunan ayrıca fəslində Ulu öndərin dili mədəni 
nitqə  verilən    tələblər  baxımından  təhlil  olunur,  onun  ifadəliliyi,  üslubu,  quruluş 
və s. xüsusiyyətləri maraqlı faktlar üzərində, oxucunu qaneedəcək bir tərzdə izah 
edilir, aydınlaşdırılır (36, 68-152). 
Son  illərdə    nitq  mədəniyyəti  ayrıca  fənn  kimi  bir  sıra  ali  məktəblərin 
bakalavr pilləsi üzrə tədris planına salınmış, bu sahədə proqramlar tərtib olunmuş, 
dərslik  və  dərs  vəsaitləri  yazılmışdır.  B.Muradov  və  H.Bayramovun  “Nitq 
mədəniyyəti”  (Bakı,  2008)  və  S.Hüseynovun  “Nitq  mədəniyyəti”  (Bakı,  2011) 
adlı  dərslikləri  buna  nümunədir.  Hər  iki  dərslik  nitq  mədəniyyəti  məsələlərinin 
həm nəzəri, həm də praktik yönümdə öyrənilməsi baxımından yararlıdır. 
Nitq  mədəniyyətindən,  dilimizin  qorunması  məsələsindən    söhbət 
düşəndə,  adətən  kütləvi  informasiya  vasitələrinin  –  radio,  televiziya  verilişləri, 
qəzet və jurnalların və s. dili önə çəkilir ki, bunu da təbii saymaq olar, ona görə ki, 
bu  vasitələr  ədəbi  dilimizin  təbliğatçıları,  yayıcıları,  tənzimediciləri,  qoruyucul-
arıdır. Bu informasiya vasitələrinin ümdə vəzifələrindən biri eşidənlərə, oxuyan-
lara  etalon  səviyyəli  nitq  nümunəsi  verməkdir  ki,  dinləyənlər,  oxuyanlar  onun 
məziyyətlərini  əxz  edib  mənimsəyə,  nitqlərini  həmin  ifadə  tərzinə  uyğun  qura 
bilsinlər.  Radio  və  televiziya,  eləcə  də  digər  informasiya  vasitələrində  səslənən 

---