Nitq mədəniyyətinin əsasları

 
24 
XX  əsr  özünün  natiqlərini  yaratmışdır.  Bu  dövrün  natiqləri  bir  çox 
cəhətdən yeni və orijinal sənət-peşə adamları olmuşlar. Belələrinə Məmməd Əmin 
Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, Nəriman Nərimanov, Bəkir Çobanzadə, Əli Nazim, 
Həmid  bəy  Şaxtaxtinski,  Səməd  Vurğun,  Mikayıl  Rəfili,  Cəfər  Xəndan,  Əli 
Sultanlı,  Şıxəli  Qurbanov,  İsmayıl  Şıxlı, Xəlil  Rza  Ulutürk kimiləri  nümunə  ola 
bilər.  Bu  natiqlər  ana  dilində  səlis, aydın, təmiz, eyni  zamanda  yığcam  və  təsirli 
danışmaq bacarığına sahib idilər. 
N.Nərimanov  öz  ana  dilini  hədsiz  məhəbbətlə  sevmiş,  onu  yüksək 
qiymətləndirmişdir.  “Ana  dili!  Nə  qədər  rəfiq,  nə  qədər  ali,  hissiyyati-qəlbiyyə 
oyandıran  bir  kəlmə!  Nə  qədər  möhtərəm,  müqəddəs,  nə  qədər  əzəmətli  bir 
qüvvə!    Ana  dili!  Bir  dil  ki,  mehriban  bir  vücud  öz  məhəbbətini  sənə  bu  dildə 
bəyan  edibdir.  Bir  dil  ki,    sən  hələ  beşikdə  ikən  bir  layla  şəklində  öz  ahəng  və 
lətafətini sənə eşitdirib, ruhun ən dərin guşələrində nəqş bağlayıbdır!..”. 
N.Nərimanov  ana  dilinə  xalqın  varlığını  təşkil  edən  əsas  amil  kimi 
baxmış, ədəbi dilimizin tədrisi, xəlqiliyi, saflığı, təmizliyi və inkişafı haqqında bu 
gün belə aktual olan fikirlər, mülahizələr söyləmişdir. 
N.Nərimanov    Azərbaycan  natiqlik  məktəbinin  banilərindən  biri  olmuş-
dur. “Öz xalqını ürəkdən sevən, onun azadlığı və səadəti üçün çalışan natiq Nəri-
manov  danışdığı  hər  hansı  bir  məsələnin  daha  kəsərli  sahələrini  qabarıq  şəkildə 
izah etməyə, dinləyicilərə başa salmağa, onları maraqlandırmağa, düşündürməyə, 
inandırmağa  və  diqqətini  həmin  məsələnin  həllinə  cəmləşdirməyə  ciddi  səy 
göstərmişdir.  Dinləyicilərlə  qaynayıb-qarışmaq,  onlara  həssaslıqla  yanaşmaq, 
fikirlərini bilmək, onları dinləmək məharəti N.Nərimanovun natiqlik sənətinə xas 
olan xüsusiyyətlərdən idi” (23, 80). 
Görkəmli ədəbiyyatşünas, yazıçı və dövlət xadimi Şıxəli Qurbanovun da 
Azərbaycan  natiqliyinin  yaranması  və  inkişafında  xüsusi  xidmətləri  olmuşdur. 
Mərhum  professor  A.Abdullayev  Ş.Qurbanovun  natiqlik  məharətindən  bəhs 
edərək yazır: “Şıxəli Qurbanov mükəmməl surətdə natiqlik məharətinə yiyələnmiş 
söz ustası idi. Güclü hafizəyə, zəngin nitq mədəniyyətinə, qüvvətli məntiqə sahib 
olan bu adam heç bir materiala baxmadan, ilk mənbələrdən gətirdiyi misallar və 

---

 
25 
əyani  şəkildə  nümayiş  etdirdiyi  çoxlu  faktlarla  fikrini  zənginləşdirib  onu  daha 
cazibəli və maraqlı etməyi bacarırdı” (35, 42).   
Görkəmli  yazıçımız  Y.V.Çəmənzəminli  “Dil  məsələsi”  adlı  məqaləsində 
yazırdı: “Dil çirklik sevməz, zor və güc də qəbul etməz. Dil öz kökü üstə bitər, 
qalxar, qol-qanad açar və bu asudəlik, təbiilik sahəsində də böylə gözəl, zərif və 
geniş    bir  halə  gələr  ki,  hamını  heyran  qoyar”.  Dərin  zəka  sahibləri,  görkəmli 
şəxsiyyətlər  heç vaxt  öz    ana dilinə  laqeyd  olmamış,  etinasızlıq  göstərməmişlər. 
Onlar  hər  vasitə  ilə  ana  dilinin  saflığı,  təmizliyi,  varlığının    bütün  əzəməti  ilə 
qorunub saxlanılması üçün əllərindən gələni etmişlər. 
“Hər  bir  xalqın  milliliyini,  mənəvi  dəyərlərini  yaşadan,  inkişaf  etdirən 
onun  dilidir”  deyən  ulu  öndərimiz  Heydər  Əliyev  zəmanənin  görkəmli 
natiqlərindən  olmuşdur.  “Yüksək  kübarlıq,  ziyalılıq  etalonu  olan  Heydər  Əliyev  
həm də bənzərsiz natiq idi. O, müdrik, ağıllı qərarları ilə yanaşı, danışığı, nitqi ilə 
də bu dilin keşiyində duran bənzərsiz bir insan, böyük mütəfəkkir və alim idi (33, 
s.319). 
Ulu  öndərimiz  Azərbaycan  dili  ilə  bağlı  söhbətlərində  nitq  mədəniyyəti 
məsələlərinə  xüsusi  diqqət  yetirirdi.  Azərbaycan    Milli  Elmlər  Akademiyası 
Dilçilik  İnstitutunun  sabiq  direktoru,  AMEA-nın  müxbir  üzvü  A.Axundov 
H.Əliyev haqqında xatirələrini danışarkən deyir ki, bir dəfə ulu öndərimiz məni və 
institutun  bir  neçə  əməkdaşını  yanına  çağırtdırmışdı.  O,  söhbətə  başlamazdan 
əvvəl  üzünü  mənə  tərəf  tutaraq  soruşdu:  “Nə  işlə  məşğul    olursunuz?”  Mən 
Azərbaycan  dilinin  ayrı-ayrı  sahələri  üzrə  tədqiqatların  aparılması,  kitabların 
yazılması,  müxtəlif  məzmunda  lüğətlərin  tərtib  olunması  və  s.  məsələlər  barədə 
məlumat  verdim.    Cavabımdan  razı  qaldı  və  dedi:  “Bunlar  öz  yerində,  bəs    nitq 
mədəniyyəti ilə bağlı nələr etmişsiniz? Siz bu sahəyə daha çox fikir verməlisiniz 
ki, xalq öz dilində sərbəst danışa bilsin”. 
H.Əliyev  Azərbaycan  dilini  çox  sevirdi  və  bu  dildə  danışmağı  ilə  fəxr 
edirdi.  O,  xalqla  onun  öz  dilində  danışırdı.  İnsanlar  onun  nitqinin  gözəlliyinə, 
zənginliyinə,  axıcılığına,  səlisliyinə,  məntiqliyinə  heyran  qalır,  onu  dinləməkdən 
məmnun  olurdular.  Ulu  öndərin  nitqi  həqiqi  mənada  yaradıcı  fəaliyyət  idi. 

---

 
26 
Cümlələrin  quruluşu,  sözlərin,  ifadələrin  işlədilməsində  orijinallıq,  özünə-
məxsusluq daima nəzərə çarpardı. 
H.Əliyev  bir  natiq  kimi  zəngin  söz  ehtiyatına  malik  idi.  Danışarkən  
duruxmaz,  söz  axtarmaq  üçün  fikirləşməzdi.  O,  nitqində  söz  və  ifadələrin 
təkrarına mümkün qədər yol verməzdi. Düzgün seçilən, yerində işlədilən ifadəlilik 
vasitələri – leksik və frazeoloji sinonimlər, antonimlər, nidalar, müraciətlər, ritorik 
suallar  və  s.  onun    nitqini  təsirli  edir,  estetik  cəhətdən  gözəlləşdirirdi.  “Hər  bir 
Azərbaycan  vətəndaşı,  hər  bir  azərbaycanlı  öz  ana  dilini  –  Azərbaycan  dilini, 
dövlət  dilini  mükəmməl  bilməlidir”  deyən  Heydər  Əliyevə  bu  dil  əziz  idi, 
müqəddəs  idi.  O  bu  dilə  mükəmməl  yiyələnmişdi.  Bu  dildə,  demək  olar  ki, 
hamıdan yaxşı danışırdı. 
Heydər  Əliyevin  nitqində  bir  məntiq,  rabitə  vardı.  O,  heç  bir  qeydə 
baxmadan  danışar,  faktlar,  sübutlar  gətirər,  dinləyiciləri  qaneedəcək  şərhlər 
verərdi.  İti  yaddaş  və  güclü  hafizəyə  malik  olan  H.Əliyevə  dinləyicilər  böyük 
maraqla qulaq asar, onu bütövlükdə anlayar və qəbul edərdilər. 
H.Əliyev  yüksək  nitq  mədəniyyətinə  sahib  idi.  O  öz  səfərbəredici  nitqi, 
danışıq  tempi,  manerası,  jestləri,  mimikası  və  s.  ilə  auditoriyanı  ələ  alar,  öz 
ideyalarını dinləyicilərə aşılayardı. 
H.Əliyev görkəmli natiq, söz ustası kimi də tarixdə qaldı. Onun nitqləri, 
çıxışları,  söhbətləri,  natiqlik  məharəti  mütəxəssislər  tərəfindən  öyrənilmiş,  bu 
barədə  əsərlər  də  yazılmışdır.  Lakin  bu  sahədə  geniş  axtarışlara  yenə  də  ehtiyac 
vardır. 
Keçən əsrin 60-80-ci illərində nitq mədəniyyəti məsələlərinin həm nəzəri, 
həm  də  praktik  şəkildə  öyrənilməsi,  təbliği  sahəsində  bir  çox  səmərəli  işlər  
görülmüşdür.  Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  Nəsimi  adına  Dilçilik 
İnstitutunda 1962-ci ildən dil mədəniyyəti şöbəsi fəaliyyət göstərmişdir. Şöbə nitq  
mədəniyyəti  ilə  bağlı  tədqiqatlar    aparmaqla  yanaşı,  mətbuatda,  radio,  televiziya 
verilişlərində, ədəbi və elmi əsərlərdə, dərsliklərdə, reklamlarda nəzərə çarpan dil 
və üslub nöqsanlarının aradan qaldırılması üçün  əməli təkliflər vermişdir. Həmin 
dövrdə  mətbuat  səhifələrində  “Nitq  mədəniyyəti”,  “Ana  dilimizin  saflığı 

---