Nitq mədəniyyətinin əsasları

 
21 
                               “Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz, 
                               Bu nə sirdir kim olur, hər ləhzə yoxdan var söz? 
                               Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar, 
                               Kim nə miqdar olsa da, əhlin eylər ol miqdar söz. 
                               Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl, 
                               Edə hər saət səni ol yuxudan bidar söz...” 
 
Füzuliyə  görə, söz müqəddəs bir ilahi varlıqdır, ruhdur. Söz canlı varlıq 
kimi  yaşayır,  daim  fəaliyyət  göstərir.    Söz  olmadan  real  varlıq,  cisim    mövcud 
deyil. Bu fikir şairin aşağıdakı beytində poetikləşdirilir: 
 
                           Can sözdür, əgər bilirsə insan 
                           Sözdür ki deyirlər, özgədir can. 
                        
                           Söz vardır kəsdirər başı, 
                           Söz vardır kəsər savaşı. 
                           Söz vardır ağulu aşı, 
                           Bal ilən edər yağ bir söz. 
                           
Şah İsmayıl Xətai şəxsiyyət azadlığını dilin mövcudluğunda görürdü. O, 
belə bir qənaətə gəlirdi ki, dil “səni-sən, məni-mən, səni-biz, bizi-hamımız” kimi 
formalaşdırmaqla millət, xalq anlayışını tamamlayır. O, elmlik, aydın diksiya və 
musiqiliyi nitq üçün vacib şərtlərdən sayırdı. 
 
                            Nəfəsi əhli-dilin cövhəri-candır bilənə, 
                            Nitqimiz qüdrəti-həq, ruhi-rəvandır bilənə - 
 
deyən  Xətai  ana  dilini  xalq    ruhunu  ifadə  edən  başlıca  vasitə  saymış,  yazının, 
oxunun,  dövlət  və  siyasət  işlərinin  ana  dilində  aparılması  ideyasının  praktik 
həllinə nail olmuşdur. 

---

 
22 
Sahib Təbrizinin aşağıdakı iki misrası ta qədimdən nitqə, onun gözəlliyinə 
əhəmiyyət və qiymət verildiyini göstərir: 
“Varlığında danışıq gözəlliyi olmayan adam bu dünyada su və gil palçıq 
ilə suvanmış divar surətinə bənzəyir”. 
Orta  əsrlərdə  yaşayıb-yaradan  şairlər,  söz  ustaları,  natiqlərin  söz  (suxən) 
və  onun  qüdrəti,  tutarlı  və  orijinal  fikir  söyləmək  bacarığı,  natiqlik  məharəti, 
nitqin kamilliyi, təsir qüvvəsi, nitqdə forma və məzmun vəhdətinin gözlənilməsi, 
söz ustası (süxənvər), danışığına fikir verən, danışa bilən (süxəndan) və s. barədə 
fikir və mülahizələr söyləmişlər. 
XVII-XVIII  əsrlərdə  aşıq  poeziyasında  da  sözün  tələffüzünə,  yatımlı 
deyilişinə  çox  fikir  verilmiş,  “İmran  dili”  dedikdə  gözəl  danışıq  nəzərdə 
tutulmuşdur. 
XIX  əsrdə  Azərbaycanda  M.Ş.Vazeh,  M.F.Axundov,  A.A.Bakıxanov, 
Q.Zakir  kimi  praktik  natiqlər, bu sahənin  nəzəriyyəçiləri  yetişmişdir. M.F.Axun-
dov özünün bədii və elmi yaradıcılığında mədəni nitq, natiqlik məharəti, fəsahətli 
kəlam,  nitqin  müxtəsərliyi  və  aydınlığı,  səhnə  dili,  dilimizin  orfoqrafiya  və 
orfoepiya  normaları  və  s.  haqda  elmi-nəzəri  fikirlər,  mülahizələr  söyləmişdir. 
Onun  “Kritika”  və  “Tənqid  risaləsi”  adlı  məqalələrində  dilin  təkmilləşdirilməsi 
məqsədilə  söylədiyi  fikirlər  (nitq  prosesində  eyni  söz  və  ifadələrin  təkrarına  yol 
verməmək,  qəliz  sözləri,  ifadələri,  yerinə  düşməyən  təşbeh  və  mübaliğələri 
işlətməmək,  yazılı  və  şifahi  nitqin  fərqli  xüsusiyyətlərini  nəzərə  almaq, 
Azərbaycan  dilinin  orfoqrafiya  və  orfoepiya  qaydaları,  səhnə  nitqi  və  s.)  bu  gün 
də  öz    əhəmiyyətini  itirməmişdir.  XIX  əsrin  sonu  və  XX  əsrin    əvvəllərində 
yaşayıb fəaliyyət göstərən  qabaqcıl, mütərəqqi ziyalılar, maarifçilər, müəllimlər 
dilimizin  saflığı,  yad  təsirlərdən  qorunması,  bu  dildə  danışmağın  zəruriliyi, 
təlimin  Azərbaycan  dilində  aparılmasının  vacibliyi  və  s.  məsələlərlə  bağlı  çox 
faydalı fikirlər söyləmişlər. Mirzə Kazım bəy, Mirzə Şəfi Vazeh, Cəlil Məmməd-
quluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Aleksey Çernyayevski, Seyid Əzim Şirvani, Rəşid  
bəy  Əfəndiyev,  Soltan  Məcid  Qənizadə,  Həbib  bəy  Mahmudbəyov,  Nəriman 
Nərimanov,  Ömər  Faiq  Nemanzadə,  Mahmud  bəy  Mahmudbəyov,  Abdulla  Şaiq 

---

 
23 
Talıbzadə,  Məmmədtağı  Sidqi,  Seyid  Ünsüzadə,  Firudin  bəy  Köçərli,  Fərhad 
Ağazadə,  Bəkir  Çobanzadə,  Hacı  Rəhim  Əfəndiyev  və  başqaları  yazdıqları 
məqalələr, dərslik və dərs vəsaiti ilə məktəblərimizə, maarif və  mədəniyyətimizə 
xeyli  kömək  etmişlər.  Onlar  –  Azərbaycanın  qabaqcıl  maarifçi  və  demokratik 
ziyalıları,  görkəmli  müəllimləri,  ana  dilində  məktəb  açmaq,  bu  məktəblər  üçün 
dərsliklər  tərtib  etmək,  ana  dilinin  tədrisi  metodikasını  yaratmaq,  əlifba, 
orfoqrafiya  və  bu  kimi  bir  sıra  mühüm  məsələləri  həll  etmək  barədə  uzun  illər 
boyu  bütün  təzyiq  və  məhdudiyyətlərə  baxmayaraq  yorulmadan  mübarizə 
aparmış,  öz  əsərlərində  dilimizin  praktik  məsələlərindən,  onun  orfoepiyası, 
orfoqrafiyası, lüğət tərkibi, üslubiyyatından da bəhs etmiş, məktəblilərin  yüksək 
nitq mədəniyyətinə yiyələnməsinin vacibliyini dönə-dönə vurğulamışlar. Məsələn, 
Hafiz Məmmədəmin Şeyxzadə adlı müəllimin 1908-ci ildə çapdan çıxan “Fəsahət 
və  bəlağət,  fənni  inşa  və  üsuli-kitabət”  əsərinin  ikinci  fəsli  fəsahət  və  bəlağət 
məsələlərinə  həsr  olunmuşdur  (1,  185).  Orada  göstərilir  ki,  bəlağət  bir  məramın 
həsən (gözəl, göyçək) surətdə ədası, düzgün və  sənətli ifadə olunması, fəsahət isə 
bir  dilin  düz  və  xətasız,  asanlıqla  söylənilib  yazılması  deməkdir.  Kitabın  həmin 
fəslində  həmçinin  “Elmi-məani”  deyilən  fənlərdən  bəhs  edilir,    təşbeh,  məcaz, 
kinayə və istiarə kimi məsələlər şərh olunur. 
XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaradan şair, 
rəssam,  musiqişünas,  xəttat,  naqqaş,  maarifçi,  pedaqoq  kimi  tanınan  M.M.Nəv-
vabın söz, sözün qüdrəti, danışıq mədəniyyəti haqda bir çox fikirləri, nəsihətləri 
olmuşdur  ki,  bunlar  bugünkü  dəyərlər  baxımından  qiymətlidir,  əhəmiyyətlidir. 
Onun  “Nəsihətnamə”sindən  (beş  yüz  nəsihət)  danışıqla,  mədəni  nitqlə  bağlı 
verilmiş bir neçə nəsihəti nümunə göstərək:  bacardıqca qısa və mənalı danış, əks 
halda danışmasan yaxşıdır; sözü deyən vaxt fikrini düzgün ifadə et, bişirilməmiş 
söz  danışma;  danışarkən  tez  özündən  çıxmaq  axmaqlığın  nişanəsidir;  sözü  çox 
uzadıb təkrar etmə ki, avamlığa dəlalət edər; səndən bir söz soruşmasalar demə; 
o  adam  ki,  sənin  nəsihətini  eşitmir,  nəsihət  etmə;  məclisdə  öz  qədərindən  artıq 
danışma, yoldaşlara da fürsət ver; məclis əhli xahiş etsə, danışa bilərsən və s.  

---