Niyazi Mehdi

 
34 
Düzü, Parmenidin varlıq anlayışının özü elə idi ki, heç o da nəinki gözə görünə bilməzdi, heç duyula da 
bilməzdi. Doğrudan da bu Bircə əgər hərəkətdə deyilsə, deməli, bizim duyuları təsirləndirməyəcək ki, orada 
görkü yaransın, çünki təsir etmək hərəkətdir. Əgər varlığın içində kəsimləri yoxdursa, onu görmək, 
qavramaq olmaz, çünki bir nəsnənin içində bir tərəfi o biri tərəfindən seçiləndə, nəsnə özündən 
qıraqdakından ayrımlananda görünür, qavrayışa gəlir. 
Əslində, düşünüş də elədir, həmişə nəyisə birləşdirmək, nəyisə ayırmaqdır. Düşünürəm: «Elxan 
ucaboydur». Burada Elxanı ucaboyluqda birləşdirirəm, balacaboyluqdan isə ayırıram. 
İndi, əgər varlıq Mütləq, tam Bircədirsə, onu düşünmək üçün nə ayırmağa, nə də birləşdirməyə heç nə 
qalmır. 
Bizim qnoseologiya ilə bağlı dediklərimiz, çıxardıqlarımız sonuclar Parmeniddə yox idi, sadəcə, onun 
ontologiyası (varlıq haqqında öyrətisi, təlimi) bunları çıxarmağa imkan verir. 
Əski yunan filosofları skeptiklər isə məsələni xeyli açıq şəkildə qoyurdular. Pirron, Timon, Yenesedem 
sübut edirdilər ki, nəsnələrin şüurumuzda yaranan şəkilləri hərəmizdə bir cürdür. Biri üçün yaxşı olan o 
birisi üçün pisdir, biri üçün isti olan başqası üçün isti deyil, bir uzaqlıqda böyük görünən, başqa uzaqlıqda 
balaca görünür və s. Buradan onlar sonuc çıxarırdılar: heç nə haqqında qəti düşüncə söyləmə, hər şeyin hər 
cür ola bilməsini sırğa et, qulağından as. 
Ancaq bilincimizin gerçəkliyi bilməməsi məsələsi, kəskincə ingilis filosofları Berkli (XVIII yüzil), Yum 
(XVIII yüzil) tərəfindən qoyuldu. Öz sözlərimizlə onların məntiqini açaq. 
Gözünüzün qabağına gətirin ki, telestudiyada bir qız oxuyur. Operatorlar onu çəkirlər, sonra teleqüllə 
telesiqnalları efirə yayımlayır. Teleqəbuledicilər həmin siqnalları alıb ekranda şəklə çevirirlər. İndi baxın, 
efirdəki siqnallarda qızın boy-buxunu, görünüşü, üzü, paltarının bəzəyi yox olur, nəsə siqnallar qalır. Ona 
görə də televizorun ekranındakı qızın görüntüsünə baxıb soruşa bilərik: nədən bilək ki, bu ekrandakı qız 
studiyadakı qıza oxşayır? Axı, studiyadan gələn siqnallarda qızın görünüşü itmişdi. Nədən bilək ki, 
televizor həmin siqnallardan doğru şəkil çıxarır? 
Düzdür, bu suallara biz asan cavab tapırıq. Qızın jurnalda gördüyümüz şəkli ilə ekrandakı görünüşünü 
tutuşdurub, bilirik ki, ekran siqnalları düz açıb. Və ya bilirik ki, studiyada texniki işçilər həm teleekranda 
qıza baxırlar, həm də qızın özünə və görürlər ki, teleqüllədən yayımlanan siqnallar elədir ki, onların 
əsasında açılan şəkil qızın özünə oxşayır. 
İndi götürək adamın qavrayışını. Biz nəsnəyə baxırıq, o gözlərimizə təsir edir, gözlərimizdən beyinimizə 
siqnallar gedir və orada siqnallar açılır, psixikamızda, şüurumuzda, bilincimizdə nəsnənin şəkli alınır. Sual 
çıxır: bu şəkil nəsnənin özünə oxşayır, ya yox? 
Subyektiv idealist adlanan filosofların bəziləri söyləyir: - «Bizim heç bir əsasımız yoxdur, nə deyək ki, 
oxşayır, nə deyək ki, oxşamır». 
Bəzi subyektiv idealistlərsə hesab edir ki, oxşamır. 
Bu filosoflara marksistlərin «subyektiv idealist» deməsi elə buradan gəlir. İdealist kimdir? Olanların 
olmasını ideal başlanğıcdan çıxaranlar. Subyektiv nədir? «Mən»ə aid olanlar. Subyektiv idealist kimdir? O 
filosofdur ki, bütün olanların nəliyini, necəliyini «Mən»in şüurunun verdiyi quruluşdan çıxarır. Şüurun öz 
biçimləri şüurdakı görklərin, şəkillərin də biçimi olur. Məsələn, iynənin ucu ağrı deyil, itilikdir. İynənin ucu 
bizə batanda isə ağrı duyğusu (obrazı) yaranır. Başqa quruluşlu psixikada ola bilərdi ki, bu batış xoşhallıq 
yaratsın. 
Subyektiv idealistləri yaxşı anlamaq üçün dünyanı necə bilməmiz haqqında bəzi aldanışlardan 
(illüziyalardan) özümüzün qurtulması gərəkdir. Məsələn, bayaq dediyimiz kimi bizə elə gəlir ki, 
gözlərimizin «pəncərəsindən dünyanın özünə tamaşa edirik. Ancaq əslində, biz daha çox bütün 
divarlarında ekranlar olan otaqda pultun arxasında oturaraq informasiya, bilgi alan, onlarla iş görən 
operatora oxşayırıq: dostumuz gəlir və biz elə bilirik ki, onun gəlişini birbaşa gördük. Əslində isə 
dostumuzun gəlişi haqqında gözlərimizdən beyinimizə siqnallar gedəndə (yolda olanda) biz hələ bunu 
bilmirik. Elə ki bu siqnallar şüurumuzda görk kimi açılır və mən içimdə bu görkə «tamaşa edib» görürəm 
ki, dostum gəlir, onda bilirəm ki, dostum gəlir. Mən əlimi uzadıb, onun qolundan tutmağı birbaşa bilmirəm, 

---

 
35 
bilincimdəki əlimdən, gözümdən gəlmiş «siqnalların» açımına «tamaşa edib», bilirəm. Yəni qolumdan irəli 
uzanması haqqında siqnallar gəlir və şüurumda bu, «qolum açıldı» obrazına çevrilir. Gözlərimdən siqnallar 
gəlir ki, əlim dostumun qoluna tərəf uzanır. Yenə həmin siqnallar bilincimdə şəklə çevriləndən sonra mən 
bilirəm. 
Subyektiv idealistlərin sualı belədir: gerçəklik haqqında bildiklərini yalnız şüurundakı şəkillərə «tamaşa 
edib», görən adam nədən bilir ki, gerçəklikdən şüurundakı «ekranlaracan» uzanan yolda aldatma (aldanma) 
baş verməyib? Biz həmişə gerçəklikdən bizə gələn siqnallar oxunun o tayındakı cisimlər, olaylar tərəfində 
yox, bu tayında, siqnallardan alınmış şəkillərdən sonra durmuşuq və heç cürə buradan çıxıb, birbaşa 
nəsnələrə, olayların özünə tamaşa etmirik. Bəs onda necə deyə bilərik ki, şüurumuzdakı şəkillər 
(gördüklərimiz) nəsnələrin özünə oxşayır? 
Əgər elə bir varlıq olsaydı ki, qıraqdan durub, həm bizim şüurumuzdakı şəklə baxır, həm də nəsnəyə 
baxır (özü də birbaşa baxır, qavrayış kanallarının vasitəsilə yox) və sonra bu varlıq desəydi ki, oxşayış var, 
onda biz də arxayın ola bilərdik ki, Allaha şükür, bilincimiz dünyaya oxşar şəkilləri çıxarar. 
Ancaq bunu heç bir varlıq bizə xəbər vermir, onun üçün də subyektiv idealistlər şüurun dünyanı bilib-
bilməməsini danırlar. 
Düzdür, «Materializm və empriokritisizm» kitabında Lenin dolaşıqdan belə çıxmaq istəyir: həqiqətin 
meyarı praktikadır. Şüurda olan yalnışdır, ya düzdür? Bunu sonra praktika bizə açır. Bunu məsəllə belə 
vermək olar: xəstəliyin nə olmasını bilmək üçün sən xəstəni, onun hallarını qavrayırsan, şüurunda xəstəliyin 
«şəkli» yaranır. Sonra sən bu şəklin əsasında dərmanı göstərirsən. Əgər xəstə sağalırsa, bu praktika onu 
göstərir ki, bilincindəki, şüurundakı xəstəliyin şəkli düzdür. Sağalmırsa, həmin şəkil düz çıxmır. 
Çox inandırıcı gəlir Leninin bu düşüncəsi. Ancaq yenə bir «amma» var. Axı, praktika nədir? Yunanca 
«edən, olmaq» deməkdir. Praktika gördüklərimizlə, tutduqlarımızla (toxunduqlarımızla) iş görməyimizdir. 
Ancaq, axı, praktika da bizə şüurumuzdan görünən görklərdən bilinir. Deməli, insan heç praktikada da 
nəsnələrin, olayların özünə çıxmır, şüurdakı obrazına çıxır. Praktika nəsnələrin öz aləmi olsaydı, onda 
şüurdakı obrazların doğruluğuna (obyektivliyinə) ölçü olardı. Ancaq iş burasındadır ki, praktika da bilincin 
içindən bizə bilinir. Onun üçün də subyektiv idealist Leninə deyə bilər: - «Nədən bilirsiniz, bəlkə bizim 
şüurumuzun quruluşu elədir ki, bu dərmanın görkünə görkdaş (əski türkcə «görkdaş» bir obrazı təqib edən, 
ötürən başqa obraz deməkdir) kimi «filan xəstəlikdən sağalma» obrazı bağlanıb, biri çıxanda ikincisi də 
çıxır?  
Göründüyü kimi, subyektiv idealisti yalanlamaq böyük çətinliklərlə bağlıdır. Və subyektiv idealistdə 
aqnostisizm (yəni gerçəkliyi bilməyi danmaq) güclü dəlillərə arxalanır. 
Başqa bir məsələyə baxaq. Götürək belə bir durum. Kişi bir manikeni dərziyə gətirir və deyir ki, 
arvadımın bədən ölçüsü, tam bu manikeninki kimidir. Paltar tik. Dərzi manikenin əyninə paltar tikir. Kişi 
paltarı götürüb evə aparır, biz isə hələ o yolda ikən buna əmin oluruq ki, əgər manikenin ölçüsü arvadının 
bədəninə uyğundursa, paltar əyninə olacaq, yox, uyğun deyilsə olmayacaq. 
İndi keçək qnoseologiyaya. Bizim bilincimizdəki görklər, şəkillər, anlayışlar, düşüncələr həmənki 
manikenə bənzəyir. Əgər onlar nəsnəyə düz gəlirsə, onlar haqqında bizdə yaranan doğru düşüncələr nəsnə 
üçün də doğru olur. Deməli, biz dünyanı belə öyrənirik: şüurumuzdakı görklər, anlayışlar dünyadakılara 
oxşadıqca, onları düşünə-düşünə dünyadakıları da bilirik. Aqnostiklər isə deyirlər: bilincimizdəkilərin 
dünyadakılara oxşadığını söyləməyə bizim heç bir əsasımız yoxdur, ona görə də deyə bilmərik ki, onları 
düşünə-düşünə gerçəkliyi düşünürük. 
Bəs çıxış yolu haradadır? Bilincimiz dünyanı bilə bilir, ya bilmir? Fəlsəfənin ən uzunömürlü suallarından 
biri də budur.  
Cavablardan hansını seçmək qalır həyatımıza, düşüncə tərzimizə, fikir quruculuğumuza, hansı cavabın 
bizə, indiki mədəniyyətə xeyirli, faydaverici olmasına. 
 
 
 

---