Niyazi Mehdi

 
109 
Nəsnələr dünyaüstü ideyaları yamsılayırlar, incəsənət isə həmin nəsnələri yamsılayır, onların 
görüntüsünü verir. Ona görə də sənət, necə deyərlər, «suyunun suyudur». İncəsənət İdeyalardan, bu əsl 
həqiqətlərdən, - təbiətə baxanda daha uzaqda durur. Təbiət İdeyaları yamsılayır, sənət isə təbiəti. Deməli, 
Doğru (İdeyadakı Doğru, gerçək) təbiətdən sənətə çatanacan daha çox itkilərə uğrayır, azalır. 
Platonun bu düşüncəsi dürlü dəyişmələrdə, çevrimlərdə bütün estetika tarixi boyu yaşayıb. Yada salaq 
sənətkarı təbiətdən öyrənməyə çağıran çağırışları. 
Hegel Platona qarşı yeni bir fikri qoyur. Nəyə görə sənət əsəri təbiətdən aşağıda durmalıdır? Təbiətin də 
içində Ruh işləyib yaradır, sənətkarın da içində. Ancaq təbiətdən fərqli olaraq insanda, toplumda Ruh 
kortəbii, özünübilmədən yaratmır, addım-addım özünü daha dərindən bilərək işini görür. Ona görə də 
toplumda Ruhun yaratdıqları Təbiətdə yaratdıqlarından daha qutludur, deməli, daha üstündür. 
İndi yadımıza salaq, bütün bu məsələlərə Hegel onun üçün baxır ki, «incəsənət nə olan şeydir?» sualına 
cavab versin. Bu yönümdə o, düşüncələrini belə «yeridir»: insanın gerçəkliyə iki münasibəti var – biri 
nəzəridir, o birisi isə praktiki eyləmlərin, etmələrin içində işini görür, özünü göstərir. Praktiki eyləm nədəsə 
nəyisə etməkdir. Fikir verək: nədəsə, nəyisə. İkisində də «nə» sözü var. «Nə?» isə cismə, hadisəyə verilən 
sualdır. Eyləm nədəsə, yəni hər hansı bir cisimdə, hadisədə nəyisə, yəni hansı bir başqa cismi isə edib 
düzəltməkdir. Eyləm nəsnəyə yönəldiyi üçün də ümumiyə yox, təkcəyə, yəni öz yeri, başqalarından 
ayrıntıları (fərqi) olan nəsnələrə, olaylara yönəlir. 
Praktiki eyləm təkcələrə tuşlandığı üçün də bəziləri sənəti ona aid edərək yaradıcılığı praktiki iş sayırlar. 
Çünki sənətdə də sənətkar nələrinsə üzərində (daşda, gildə, kətanda) nəsə yapır. Çünki sənətkar da 
dünyadakı təkcə olanları (konkret dağ, konkret adamı), görüb-duyub-düşünüb, əsərdə onların 
görüntüsünü, görkünü «düzəldir». Sənət nəsnələrin duyusal, yəni duyuyabilinər, görülən, eşidilən 
tərəflərini görüb-göstərir. Və bu yerdə Hegel deyir: incəsənət üçün dünyanın duyusal, duyuyabilinər 
tərəfləri insanın ruhuna gərəkli olan qədər önəmlidir. Yəni incəsənətdə nəsnələrin duyusal bilintisi gözə, 
qulağa bilindiyi üçün önəmli deyil, gözdən, qulaqdan sonra ruha çatıb, orada düşüncələr, duyğular qarışığı, 
oynaşması oyatdığı üçün əhəmiyyətlidir. 
Ancaq ruhun duyuyabilinər nəsnəyə başqa bir ilişgisi də var. Buna tamah demək olar. Tamahı düşən 
adam nəyisə şiddətlə istəyir ki, əldə etsin və özü üçün sərf etsin. Hegel söyləyir: bu münasibətində insan 
sənətdəki kimi təkcəyə bağlanır, yalnız təkcəliyində olan nəsnəni istəyir, ancaq bir fərqlə, istəyir ki, onu alıb 
sərf etmək üçün dağıtsın, tükətsin. Sərf etmək, işlətmək, tükətmək həmişə dağıtmaqdır, aşındırmaqdır. 
Nəsnəni nəsnə kimi işlətdikcə o ya qırnıq-qırnıq, ya da sal-sal dağılır, tükənir. Ancaq, - Hegel birdən əlavə 
verir, - insan tamahı ilə nəsnəyə bağlananda, hətta nəsnəni dağıtsa da və deməli, ondan güclü görünsə də 
əslində ruhu, qutu ondan azad olmur, çünki tamah saldığı ayrıca, təkcə bir şey onun ruhunu özünə 
bağlayır, əsir-yesir edir və özü qədər bu qutu balacalaşdırır: insanın qutu yığılıb bu nəsnənin «qutusuna» 
girir. 
Nəzəri, fəlsəfi münasibətdə isə ruh təkcədən, konkret nəsnədən qurtulur. Çünki onu bir şey yox, 
bütünlər maraqlandırır, ağacların bütün hamısında olanlar, insanların bütün hamısında olanlar ilgiləndirir. 
Hegelin fikrincə, incəsənət dünyaya olan hər iki münasibəti, həm praktiki, həm də fəlsəfi, nəzəri 
münasibəti danır, inkar edir. Sənət əsərlərində göstərilənlərə tamah yaranmasın deyə, onları işlətmək, sərf 
etmək həvəsi olmasın deyə nəsnənin özü yox, «guya ki o olan» görüntüsü, görkü verilir. Onun üçün də 
sənətdə bizə duyduranlar aldadıcı görüntülərdir, şeylərin, hadisələrin özü deyil. 
Ancaq fəlsəfi, nəzəri münasibətlərdən fərqli olaraq incəsənət təmiz, teyxa düşünüş aləmi də deyil. Bədii 
əsər duyuyabilinər nəsnələr dünyası ilə duyulmaz, ağıla bilinər ideyalar dünyasının arasında durur. 
İncəsənətdə duyusallıq torpaq, daş kimi maddiliyə bağlı deyil, ona görə də bu cür maddiliyin 
«ağırlığına» baxanda ideal gerçəkliyin (düşüncə aləminin) «fəzalığında» görünür, ancaq yenə də< sənətdə 
ideal olan nəsə nəsnə görüntülərində, üzü, görünüşü olanlarda yaşayır və onların «üzündən» bilinir.  
Hegelin söylədiyinə bir haşiyə:  
 

---

 
110 
Bəziləri deyir ki, sənət əsərində alma elə çəkilməlidir ki, baxanda onu yemək istəyəsən. Ancaq onda 
sənət əsərinə heç bir gərək qalmazdı. Daha yaxşı olardı əsərin yerinə qəşəng bir alma qoymaq və hər dəfə 
yeyiləni yenisi ilə əvəz etmək. Bu birincisi. 
İkincisi, nəsnələr iki cür işlədilə bilər. Nəsnənin nəsnəliyini işlətmək olar (məsələn, çəkiclə mıxı 
vurursan), bir də nəsnəni mənasına, anlamına, informasiyasına görə işlətmək olar. Bizim Nəsirəddin 
Tusinin bir söyləmini yozub demək olar ki, nəsnə nəsnəliyi ilə işləndikcə aşınıb yox olur. Nəsnə mənası ilə 
işləndikcə məzmunca artıb, bilgi zənginliyini, bolluğunu qazanır (görün Şekspirin faciələri teatrda 
işləndikcə nə qədər bolluq qazanıb ki, bu bolluq heç cürə Şekspirin şüuruna «yerləşə» bilməzdi). 
Bax, mənasına görə işlənən nəsnələrin bilgivericiliyini qorumaq üçün də onların nəsnəliyini qoruyurlar. 
Məsələn, heykəlin daşı onun nəsnəliyidir və muzeylərdə onun maddəsini mənavericiliyinin uzun ömürlü 
olması üçün qoruyurlar. İllər keçir, onun bilgivericiliyi o qədər güclənir ki, hətta maddəsində əmələ gələn 
əskiklər də məzmununu əskiltmir. Məsələn, Miloslu Veneranın sınıb itmiş qolları onun məzmununu 
əskiltməyib, bəlkə də artırıb. 
Üçüncüsü. Hegel deyəndə ki, incəsənətdə aldadıcı görüntülər olması qoymur ki, görünənlərə münasibət 
- götürüb nəsnə kimi işlətmək, sərf etmək həvəsinə çevrilsin, Kantın tapıntısını başqa sözlərlə təkrar edir. 
Kant deyərdi ki, gözəlliyə münasibət yaxşı olana münasibətdən fərqli olaraq umacaqsızdır, təmənnasızdır. 
Biz nəyisə ona görə yaxşı sayırıq ki, hər hansı maddi (yemək, içmək, geyinmək və s.) gərəyimizi ödəyir. 
Gözəllik isə tələbatımızı ödədiyi üçün yox, özü-özünə bizə xoş gəlir. İndi, Hegelin söylədikləri də buna 
oxşayır. 
Kant və Hegelin bu fikrini elm sonralar «estetik distansiya» anlayışına yığdı. İndi biz deyirik ki, bədii 
əsəri qavramaq estetik distansiya tələb edir, yəni mən əsəri qavrayanda gördüklərimin dünyanın özü 
olmadığını həmişə yadımda saxlamalıyam, həmişə bilməliyəm ki, gördüklərim dünyanın özü deyil, onun 
görüntüsüdür. Yoxsa ekranda mənə tərəf güllə atılanda, qatar gələndə qorxaram. Bir vaxtlar şəbeh 
tamaşalarından sonra Şümürü oynayan adamı «parçalamaq» istəyən şiə tamaşaçılar estetik distansiyanı 
unutduqları üçün Şümürlə onu oynayan aktyoru çaş salırdılar. 
Sənət əsərini qavrayanda qavrayıcı gərək həmişə «həyatın özüdür», «yox, guya həyatın özüdür» 
ziddiyyətlərinin arasında qalsın. Ancaq Hegelin yaşadığı çağa baxanda indiki sənət daha da mürəkkəbləşib. 
Pornoqrafik filmlər, vampirlərdən olan qorxu filmləri insanı «həyatın özünü görürəm» inamında saxlamağa 
çalışır, Fellininin, Vaydanın filmləri isə qavrayışda insanın həm fiziologiyasını, həm də mənəviyyatını boş 
qoymur. 
 
Hegel haşiyəyə çıxarmaqla yarımçıq qoyduğumuz fikrinə «Estetika» kitabında belə davam edir: bəziləri 
hesab edir ki, incəsənətin toplumda xeyiri onun düzünəqulu yox, xəlvətcə, sezilmədən öyüd verməsidir. 
Ancaq alman filosofu bunu da danır. Öyüd vermək ümumi buyuruqları, nəsihətləri təkrar etməkdir, 
məsələn, «adam gərək alçaq olmasın» və s. Əsl sənətdə isə ümumi təkcənin içində seçilməz dərəcədə 
əriməlidir. 
Hegelin bu düşüncəsinə bir açıqlama verək. Əsər yalnız öyüdcül olanda onu sənət əsəri saymaq nəsə 
düz alınmır. Deyəsən, sənətkarı əxlaq müəllimi saymaq maarifçilərdən bizə qalıb. Bu ideya Sovet 
estetikasında da aparıcı olmuşdu. Ancaq di gəl bir məsələ var. Teatrda görkəmli aktyorlar, rejissorlar 
arasında qısqanclıq üstündə umu-küsü, soyuqluq yaxşı bəllidir. Böyük sənətkarlar arasında rəqabətdən 
gələn düşmənçilik, biri-birini bəyənməmək, bir-birinin paxıllığını çəkmək haqqında da çox eşitmişik. O biri 
yandan, nə qədər sənətkar öz ailəsi, dostları üçün əzab gətirən çətin adam olub. Ona görə də sual yaranır: öz 
yaşayışında bəzən adi əxlaq problemlərini çözə bilməyən adamı sənətdə nəyə görə əxlaq müəllimi saymaq 
olar?! 
Düzdür, bunun bir cavabı var. Dolanışıq uğrunda vurnuxan sənətkarla masa arxasında tənhalığa çəkilib 
yaradan sənətkarı, – eyni adam olsalar da, - ayırmaq gərəkdir. Birinci vəziyyətdə o bizlərdən biridir, ikinci 
vəziyyətdə isə o arınıb tam əxlaq mövqeyinə çıxır. 

---