Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi indd

3. Yan Amos Komenskiyning maktabgacha yoshdagi bolalarni 
rivojlantirishga oid qarashlari. 
Buyuk slavyan pedagogi Yan Amos 
Komenskiy (1592–1670) G‘arbning buyuk olimlaridan biri hisobla
-

---

42
nadi. Uning pedagogik tizimi o‘sib kelayotgan avlodni insoniylik, 
tinchliksevarlik, tenglik va birodarlik ruhida tarbiyalash g‘oyalari bi-
lan yo‘g‘rilgan.
Yan Komenskiyning pedagogik merosi ulkan va ko‘p qir-
ralidir. Olimning chop etilgan falsafiy va pedagogik asarlari 
uning tarixiy ahamiyatini belgilab berdi. «Onalar maktabi»da 
qayd etilgan bolani dastlab oilada tarbiyalash va rivojlantirish 
g‘oyalari bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. 
Hajmi kichik, biroq mazmuni juda chuqur bo‘lgan mazkur asar-
ni unda qo‘yilgan muammolarning dolzarbligi va ahamiyatliligi, 
ularni amalga oshirish uchun taklif qilinayotgan yo‘llar va vosi-
talarning soddaligi hamda ishonchliligi, nihoyat oila, ayollar, 
bolalar va ularni tarbiyalashga bo‘lgan munosabatning insoniy 
yo‘nalishga egaligi bo‘yicha uni mumtoz asarlar sirasiga kiri-
tish mumkin. «Inson zotini himoyalash eng avvalo beshikdan 
boshlanishi lozim». Bundan ortiq sodda va dono fikr bo‘lmaydi. 
Uddaburon olimlar qaysi bir ijtimoiy tarbiya tizimini kashf qil-
masinlar, baribir bolalar hayot kechiradigan, ular jismonan va 
ma’nan rivojlanadigan muhit sifatida oila eng samarali tarbiya 
tizimi hisoblanadi.
Qatorlashgan g‘oyalar tizimiga ega bo‘lgan «Onalar maktabi»ni bir-
lamchi oilaviy tarbiya bo‘yicha birinchi asar deb hisoblash mumkin.
«Onalar maktabi»ning bosh g‘oyasi – oiladagi birlamchi tar-
biyaning bola uchun quvonchli bo‘lishi, uning kelajagini baxtli, 
ota-onalar uchun yoqimli va umidbaxsh, jamiyat uchun foydali 
qilishdan iboratdir. 
Komenskiy tabiiy iqtidorni ilk yoshdan boshlab har tomon-
lama rivojlantirish g‘oyasidan kelib chiqqan holda onalar mak-
tabi oldiga qiyin vazifalarni, ya’ni: bolalarga bilish (bilimga 
ehtiyojmandlikni tarbiyalash, bilimga chanqoqlik)ni, harakat 
qilish (mehnatkash bo‘lish, o‘zini boshqara olish va yaxshi 
amallar qilish)ni va gapirish (nutq va fikrlashni rivojlantirish)ni 
o‘rgatish vazifalarini qo‘yadi. Shu munosabat bilan u aqliy, jis-
moniy va ma’naviy tarbiyalash, nutq va fikrlashni rivojlantirish 
bo‘yicha aniq maslahatlar beradi.

---

43
«Onalar maktabi»dagi alohida bir bob qanday qilib bolalarga 
nutqni mashq qildirish lozimligiga bag‘ishlangan. Komenskiy 
aql va nutqni rivojlantirish uchun bir xil harakat qilish zarur deb 
hisoblagan. U aql va nutqqa organik birikma sifatida qaragan.
Bu tasodifiy emas, zero, bola nutq tufayli o‘z fikrlarini ifoda
-
laydi va atrofdagi odamlar bilan muloqotga kirishadi, nutqni 
egallash orqali u atrofni o‘rab turgan olamni anglaydi. Bolada 
nutq va fikrlash rivojlanadi.
U sensor rivojlantirish va tarbiyalashga alohida e’tibor bergan, 
chunki usiz aql va nutqni muvaffaqiyatli rivojlantirib bo‘lmaydi. 
Buyuk pedagogning mazkur qoidaga rioya qilishni «didaktikaning 
oltin qoidasi» deb atagani ham bejiz emas.
Nutqqa taalluqli bo‘lgan boshqa bir g‘oyani Komenskiy ona 
tilini o‘qitish, ona tilida o‘rgatishni talab qilish shaklida ifoda-
lagan. Maktabgacha yoshda ona tilini o‘rgatish, Komenskiy xu-
losasiga ko‘ra, – bu eng avvalo bola hayotining birinchi yilidan 
boshlab nutqni rivojlantirish, bo‘g‘inlar va so‘zlarni aniq talaf-
fuz qilish, gaplarni sintaktik jihatdan to‘g‘ri tuzish, narsalar-
ning nomini to‘g‘ri aytish va mos fikr bildirishdan iborat. Ushbu 
maqsadda Komenskiy ota-onalarga bolalar bilan muloqot qi-
lishda narsalar nomlarini va so‘zlarni buzmasdan, to‘g‘ri ay-
tish, bolalarga talaffuzi qiyin bo‘lgan va nisbatan uzun so‘zlarni 
aytishni mashq qildirish va buning uchun o‘yin uslubidan foy-
dalanishni maslahat beradi. Komenskiyning xizmati shundan 
iboratki, u pedagoglar ichidan birinchilardan bo‘lib bola nut-
qini rivojlantirishda, uning ona tilini butun go‘zalligi va mil-
liy xususiyatlari bilan birgalikda o‘zlashtirib olishida she’riyat, 
ertaklar, maqollar va matallar, tez aytishlarning tutgan o‘rniga 
birinchi bo‘lib e’tiborni qaratdi. Gapirishni boshlayotgan bo-
lalar kattalar nutqini tushunishlari uchun ular so‘zlovchining 
yuzini va uning qo‘l harakatlarini ko‘rishlari, uning savollarini 
tushunishlari va to‘g‘ri javob berishlari darkor, deb yozgan edi 
Komenskiy. Ona tabassumi va bola tomonga cho‘zilgan qo‘llar, 
imlash, hoshni qimirlatib qo‘yish, qayg‘uli yuz va barmoq bilan 
do‘q urish – bularning barchasi so‘zlovchining kayfiyatini ifo
-

---

44
dalaydi,
buni bola qabul qilib oladi va u aytilgan fikrni tushunish
-
ga yordam beradi. Bu ritorik harakatlar muloqotda juda asqotadi, 
nutqni va fikrlashni rivojlantiradi.
Ya.A.Komenskiyning «Onalar maktabi» asari G‘arbda va Ros-
siyada oilaviy tarbiyaning keyingi rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. 
Pestalotssi va Frebel, K.D.Ushinskiy va Ye.N.Vodovozova bir-
lamchi oilaviy tarbiyaga shaxsni shakllantirish tizimidagi o‘ta 
zarur bosqich sifatida qaraganlar. Bularsiz o‘sib kelayotgan av-
lodni muvaffaqiyatli tarbiyalash borasidagi barcha harakatlarimiz 
zoye ketadi.
Ularning barcha asarlarida o‘sib kelayotgan avlodni ma’naviy ka-
mol toptirish, ideal jamiyat talablari va vazifalariga javob bera oladi-
gan, yuqori afzalliklarga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish masalasi 
asosiy o‘rin tutadi.
Keng qamrovli shaxsni shakllantirish faqat ta’lim va tarbiya orqa-
ligina amalga oshirilishi mumkin.
Tarbiyaning barcha murakkabligi va qiyinchiliklarini tushungan 
holda Sharq olimlari tarbiya va ta’lim mazmunini belgilab berishga 
intilganlar (Ibn Sino).
Tarbiya – ota-onalarning qanday mavqeyiga egaligidan qat’i na-
zar, ularning asosiy vazifasidir.
Olimlarning bola shaxsini hurmat qilish, uning qiziqishlarini 
o‘rganish, tabiiy qobiliyatini hisobga olish haqidagi fikrlari (Ibn Sino, 
D.Dovoni, Alisher Navoiy) juda qimmatlidir.
Yan Komenskiyning «Onalar maktabi» asari birlamchi oilaviy tar-
biyaga oid yaxlit tizimli birinchi asar hisoblanadi.
«Onalar maktabi»ning bosh g‘oyasi - oiladagi birlamchi tarbiya-
ning bola uchun quvonchli bo‘lishi, uning kelajagini baxtli, ota-ona-
lar uchun yoqimli va umidbaxsh, jamiyat uchun foydali qilishdan 
iboratdir. 
Komenskiy fikriga ko‘ra, shaxsni shakllantirishni «haqiqiy tarbi
-
yaning poydevori bo‘lgan ilk yoshdan boshlash oson.
Tabiiy iqtidorni (miya, yurak, qo‘l, til) rivojlantirish onalar 
maktabi tomonidan bolaning ilk yoshlaridan boshlab o‘tkazilishi 
lozim. 

---

45
Sensor va aqliy tarbiya masalasini birinchi bo‘lib Yan Komenskiy 
o‘rtaga tashladi.
Komenskiy o‘tmishdagi pedagoglar ichida birinchilardan bo‘lib 
nutqni rivojlantirish, ona tilining butun go‘zalligini va uning milliy 
xususiyatlarini o‘zlashtirib olishda xalq og‘zaki ijodiyotining tutgan 
o‘rniga e’tibor qaratdi.
Yan Komenskiyning «Onalar maktabi» asari G‘arbda va Rossi-
yada oilaviy tarbiyaning keyingi rivojiga ta’sir ko‘rsatdi.