O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

5-chizma.  0 ‘zbekiston  Respublikasida  Moliya  tizimi.
ishtirokidagi  qo'shm a  korxonalar,  mas’uliyati  cheklangan  jamiyatlar 
va  xususiy  korxonalar  moliyasidan  iboratdir.  Agar  xo'jalik  yurituvchi 
subyektlarning tarm oq sohasiga va tashkil etilishining  mulkchilik shakli 
bo'yicha emas,  ularni  faoliyatini  tijorat asosida yuritishiga  ko'ra asosida 
guruhlarga  bo'lsak,  bu  holatda:
—  tijorat  asosida  faoliyat  yuritayotgan  subyektlarning  moliyasi;
—  notijorat asosida  faoliyat  ko‘rsatayotgan subyektlarning  moliyasi;
—  jam o at  (homiylik  asosida)  subyektlarning  moliyasiga  ajratish 
mumkin.
Iqtisodiyotning  bozor  munosabatlariga o ‘tish  sharoitida jud a  ko‘p 
xo'jalik subyektlari  o ‘z faoliyatini  tijorat asosida tashkil  etadi.  Ularning 
moddiy  xarajatlari,  m ehnat jam oalarini  ijtimoiy  rivojlantirish  xarajat- 
larini  qoplashning yagona  manbayi  foyda  hisoblanadi.  Bunday omillar 
t a ’sirida  davlat  vakolatli  organlarining  asosiy  manfaati  foyda  ko'rib 
faoliyat  ko'rsatuvchi  xo'jalik subyektlarini  rivojlantirishga yordam  berish 
hisoblanadi.  Ushbu  xo'jalik  subyektlarining  faoliyati  natijasida  milliy 
darom ad yaratiladi.  Ular ixtiyorida juda  katta pul  mablag'lari ja m g ‘ar- 
malari  aylanishi  amalga oshirildi.  Natijada markazlashgan  moliya bo‘- 
g'inlari  kerakli  pul  mablag‘lari  (soliqlar,  turli yig'im lar shaklida)  bilan 
t a ’minlanadi.
Moliya  tizimining  asosiy  b o ‘g ‘ini,  markazlashgan  moliya  hisob­
lanadi.  Bunda moddiy  ishlab  chiqarish sohasida yaratilgan yalpi  ijtimoiy 
mahsulot  va  milliy  darom adni  taqsimlash  ham da  qayta  taqsimlash 
natijasida  markazlashgan  pul  mablag‘lari  resurslari  shakllantiriladi. 
Davlat  ixtiyorida bunday  markazlashgan pul  mablag‘lari  resurslarining 
jamlanishi eng aw a lo   uni  m amlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish

---

faoliyati bilan bog‘liqdir.  M arkazlashgan pul m ab lag ‘lari resurslarining 
shakllari budjet,  budjetdan tashqari  har xil ja m g 'a rm a la r h a m d a  davlat 
krediti  hisoblanadi.
Davlat budjeti b u tu n   moliya tizim ining asosiy bo 'g 'in i  hisoblanadi. 
Davlat  budjeti  to 'liq   davlat  mulkchiligi  hisoblanib,  u  O 'z b e k isto n  
Respublikasining  «Budjet  tizimi t o ‘g'risida»gi  Q o n un i va « 0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Soliq  Kodeksi»  asosida  tashkil  etiladi.  Davlat  budjeti 
o ‘zaro bog‘liq ikki  qismdan,  darom adlar va xarajatlardan  iborat.  Davlat 
budjetining darom adlar qismida pul m ablag‘larining m anbalari h am d a 
ularning  miqdoriy  tasnifi  ko'rsatiladi.  D a ro m a d lar  tarkibiy  tuzilishida 
asosan  soliqlar,  turli  yig‘imlar,  bojxona  bojlari  va  boshqa  tushum lar 
aks  ettiriladi.  Davlat  budjetining  xarajatlar  qism ida  budjet  m ablag'- 
larining sarflanishi sohasi va ularning miqdoriy tasnifi beriladi. Xarajatlar 
tarkibida  iqtisodiyotni  rivojlantirish,  ijtim oiy-m adaniy tadbirlar,  davlat 
organlarini  saqlash  ham da  mudofaa  xarajatlarini  k o ‘rsatish  m um kin. 
Davlat  budjeti  xarajatlari  tarkibidagi  u  yoki  bu  sohaning  ulushi  bu 
davlatning  iqtisodiy  rivojlanish  darajasiga,  aholining  m oddiy  hayoti 
holatiga  bevosita  bog‘liqdir.
I 
Davlat  budjetining  tarkibiy  tuzilishi  esa  h ar  bir  davlatning  konsti- 
j  
tutsiyaviy tizimiga bog‘liq.  Federal  davlatlarda  (A Q S H ,  G F R ,  Rossiya,
I 
H indiston,  Shveytsariya  va  boshqalar)  u c h   b o ‘g ‘inli  budjet  tizimi 
i  
tashkil  etilgan,  unitar davlatlarda (Yaponiya,  0 ‘zbekiston,  Q ozog‘iston 
va  boshqalar)  esa  ikki  b o ‘g‘inli  budjet  tizimi  am al  qiladi.
Har bir mamlakatda turli  darajadagi  budjetlardan  tashqari  maqsadli 
jam g'arm alar  tashkil  etiladi.  Ushbu  bujetdan  tashqari  jam g 'a rm a la r 
soliq  toMovchilarining  majburiy  ajratm alar  hisobidan  tashkil  etiladi. 
O'zbekiston Respublikasining amaldagi  qonunchiligiga asosan quyidagi 
budjetdan  tashqari  jam g 'arm alar  mavjud:
—  Respublika  yo'l  jam g ‘armasi;
—  Davlat  bandlik  jam g'arm asi;
—  Respublika  pensiya ja m g ‘armasi;
—  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  Mulki  Q o'm itasining  maxsus 
fondi.
Budjetdan  tashqari jam g'arm alarning o'ziga xos xususiyati  shundan 
iboratki,  ular moliya zaxirasi hisoblanadi.  C h u n k i ularning m ablag‘lari 
faqatgina  aniq  m aqsadga  sarflanadi.  M asalan,  Respublika  pensiya 
ja m g ‘armasidan  faqatgina  pensiyalar t o ‘lashga,  nogironlik  nafaqasiga, 
boquvchisini  yo'qotgani  uch u n   nafaqaga,  ijtimoiy  nafaqalar  to'lashga 
sarflanadi.  Budjetdan  tashqari ja m g ‘arm alarning  d a ro m a d   qismi  ham

---

aniq ajratmalar hisobiga shakUantiriladi.  0 ‘zbekiston Respublikasining 
2006-yil uchun tasdiqlangan budjetida mulkchilik shaklidan qat’i  nazar 
yuridik shaxslar m ehnatga haq to ‘lash jam g‘arrnasiga nisbatan quyidagi 
ajratmalarni  t o ‘laydilar:
—  Respublika  pensiya jam g ‘armasiga  —  24,2  %;
—  Davlat  bandlik jam g'arm asiga  —  0,5  %;
—  0 ‘zbekiston  Respublikasi  kasaba  uyushma  kengashiga  —  0,3  %.
Lekin  shuni  t a ’kidlash  lozimki,  mamlakatimizda olib borilayotgan
iqtisodiy  islohotlar natijasida yildan-yilga yuridik shaxslar va aho lid an  
olinadigan  soliqlar  va  yig'imlarning  stavkalari  pasaytirib  kelinm oqda. 
Bunga  misol  qilib,  2000-yilda  Respublika  pensiya  ja m g ‘arm asiga 
ajratm a  stavkasi  37,3 
%  bo'lgan  b o ‘lsa,  bu  k o ‘rsatkich  2010-yilda 
25,0  %  ni  tashkil  etdi  va  boshqalarni  keltirishimiz  murnkin.  M arkaz- 
lashgan  moliyaning  asosiy  qismi  davlat  krediti  hisoblanadi.  Shuni 
t a ’kidlash  lozimki,  keyingi  vaqtda  davlat  kreditining  ahamiyati  o ‘sib 
bormoqda.  Buning  asosiy  sababi  har  bir  alohida  olingan  davlatning 
pul  m a b la g 'la r ig a   b o ‘lgan  e h tiy o ji  h iso b la n a d i.  D a v la t  b u d je ti 
daromadlari  va  xarajatlari  o ‘rtasidagi  muvozanatining  yo‘qligi,  budjet 
taqchilligining  mavjudligi  natijasida  davlat  katta  m iqdordagi  pul 
mablag'lariga  ehtiyoj  sezadi.  Yuzaga  chiqqan  salbiy  holatning  oldini 
olish  maqsadida,  vakolatli  davlat  organlari  pul  emissiyasining  oldini 
olish,  inflatsiyani  z a ru r  darajada  ushlab  turish  m aqsadida  davlat 
kreditidan  foydalanadilar.
0 ‘zbekiston  Respublikasida  mavjud  budjet  taqchilligini  qoplash 
m aqsadida  0 ‘zbekiston  Respublikasi  M oliya  vazirligi  m uom alaga 
d a v la t  k r e d i t i n i n g   s h a k li  h i s o b l a n g a n   d a v la t  q isq a   m u d d a t l i  
obligatsiyalari  ( D K M O ) va davlat  o ‘rta muddatli g'azna majburiyatlari 
( D O ‘M H M )  chiqarm oqda va ularni faqatgina yuridik shaxslar o ‘rtasida 
joylashtirishni  amalga  oshirib  kelmoqda.
3 .6 .  M oliyani  boshqarishning  hozirgi 
zamon  tizimi
Moliyani boshqarish tizimi  m uhim  ahamiyatga ega b o ‘ladi,  chunki 
u   m am lakat  iqtisodiyotini  boshqarishning  tarkibiy  qismi  hisoblanadi. 
Hozirgi davrda iqtisodiyotning muvaffaqiyatli rivojlanishi oqilona y o ‘lga 
qo'yilgan  va  boshqarilib  turuvchi  moliya tizimi  ham da  fond  bozorisiz 
m u m k i n   e m a s .  M o liy a   tiz im i  m o d d iy   va  m a ’n a v iy   n e ’m a t la r  
yaratiladigan  real  iqtisodiyot  negizida  faoliyat  ko‘rsatadi.  0 ‘z  vaqtida

---