Turli xildagi aloqa tizimlari vujudga kelmoqda va t'aol ishlam oq-
daki, ular axborotlarni shunchaki uzatib qolmasdan, bunday axborot-
larni barcha zarur him oya vositalari bilan birgalikda yetkazishga im kon
beradi. 1963-yildan beri SW IFT hisob-kitob tizimi amal qiladi. Bu
tizim butunjahon banklararo tizimi b o ‘lib, unda banklar o'rtasidagi
moliyaviy operatsiyalar nisbatan xavfsiz amalga oshirilishi m um kin.
Shuni hisobga olish kerakki, bu tizim dan tashqari hozirgi v aq td a
ko ‘pgina bank operatsiyalari bevosita Internet tarm og‘ida bajarilishi
m um kin. Internetda bitimlarni amalga oshirishdagi minus jih atlard an
biri undan ham m anin g ham foydalanishi mumkinligi va tijoratchilik
siriga rioya qilinadigan qandaydir maxfiy fayllarni o 'rn atib b o ‘lmas-
ligidir. S h u n d a n kelib chiqib, In tern et global tarm o g ‘i vositasida
bitimlarning tuzilishini o ‘tkazishda tegishli axborotning kodlashtirilishi
tijoratchilik sirini him oyalashning eng istiqbolli usuli b o ‘ladi. Bunday
usul aloqa kanali h ar qanday darajada ochiq bo'lganida ham h a r
qanday hajmdagi axborotlarni shifrlashtirish va ularni o ‘z sherigiga
yetkazishga im kon beradi.
Naqd pullik aylanish tushunchasi. Iqtisodiyotda amal qiladigan
um um iy to ‘lov aylanishining tarkibiy qism laridan biri naqd pullik
aylanish hisoblanadi. K o ‘pincha pul mablagMari aylanishining bu
qismini pul m uom alasi deyiladi.
Pul m u o m a la s i pul a y la n is h in in g n a q d pul m ablagM arining
muomalasi, pul belgilarining bir yuridik va jismoniy shaxslardan boshqa
shaxslarga doimiy tarzda o ‘tib yurishi bilan bog‘liq qismidir. Boshqacha
aytganda, bu iqtisodiy subyektlar o ‘rtasidagi pullar muomalasi jarayo-
nining faqat naqd shaklda b o ‘ladigan qismidir. Naqd pul aylanishi,
odatda, tovarlar va xizmatlarga haq t o ‘lanishi ehtiyojlari bilan bog‘liq
b o‘lib, boshqa tijoratchilik bitimlarining tuzilishi va ularga haq to ‘lanishi
jarayonlari bilan b og‘liq emas.
B oshqacha ay tg an d a, naqd pul aylanishi jaray o n id a h a r satar
m ablag‘larning nisbatan kichik summasi qatnashadi. Bu q o 'sh im c h a
kafolatlarning t a ’m inlanishi, pul m ablag‘larining yirik sum m alarini
bir xo‘jalik yurituvchi subyektdan boshqa subyektga o ‘tkazishdagi
tashishning murakkabligi va transaksion xarajatlarni tejashning zarurligi
bilan bog'liqdir.
Shunday qilib, naqd pullar m uom alasi iqtisodiyot subyektlarining
maishiy ehtiyojlari bilan bog‘liq boMgan tovar almashinishi jarayonini
pul m a b la g ‘la rin in g n isb a ta n k ich ik su m m a sin i ishlatgan h o ld a
t a ’minlaydi. O datda, pul aylanishining ushbu tipi xizmatlar u ch u n
haqni bevosita u yoki boshqa tashkilotning kassasiga t o ‘laydigan uy
xo‘jaliklari va kichik korxonalarda asosiy o ‘rin tutadi. H a r bir kishi
naqd pul aylanishi bilan bog‘liq, chunki h am m a ham h a r kuni naqd
pul belgilari yordam ida tovarlar va xizm atlar uchu n haq t o ‘lab turadi.
Iqtisodiyotning boshqa subyektlari pul aylanishining u sh b u tipidan
juda kam foydalanishadi va, od atd a, b unday tip faqat faol q o ‘lla-
niladigan naqd pulsiz aylanishga q o 's h im c h a shaklida am al qiladi.
Shuni qayd qilish kerakki, naqd pullik aylanish b irq a to r afzalliklarga
ega:
1) m ablag‘larning tez yetkazib berilishi;
2) hisob-kitoblarning o'tkazilishi to'g'riligini zudlik bilan tekshirish
mumkinligi;
3) mavjud resurslar miqdori yuzasidan aniq axborotning mavjudligi;
4) qarzlarning paydo boMishi imkoniyatining istisno qilinishi.
Bundan tashqari, ushbu hisob-kitob vositasining to ‘lov aylanishining
um um iy tarkibidagi ulushi iqtisodiy tizim rivojlanganligining yorqin
k o ‘rsatkichi hisoblan adi. M asalan, n a tu ra x o ‘jaligi h u k u m r o n lik
qilganida naqd pullik hisob-kitoblar kichik ulushni egallaydi va hisob-
kitobni a m alga osh irish n in g u sh b u tu rin in g o ‘sib b o ris h i b o z o r
iqtisodiyotiga o ‘tish va tovar iqtisodiyotidan uzoqlashishdan dalolat
beradi.
Bozor iqtisodiyoti hukm ronlik qilganida h iso b -k ito b n i am alga
oshirishning bu turi eng ustun o 'rin n i egallam asa-da, lekin t o ‘lov
vositalaridan foydalanishning um um iy hajm ining katta qism ini tashkil
etadi. Va, nihoyat, postindustrial iqtisodiyotga o 'tis h d a n aq d pul
mablag'lari aslida iqtisodiyotda amal qilmay qo'y ad i, ularning o ‘rnini
hisob-kitoblar h am m a joyda elektron pul vositalaridan foydalanish
orqali bajariladigan naqd pulsiz shakl egallaydi.
Shunday qilib, hozirgi vaqtda m am lakatlarning ko ‘pchiligi iqtisodiy
kon tragentl^r o ‘rtasidagi hisob -k itob larn i a m alg a o sh irish n in g bu
shaklidan sekin-asta voz kechish jarayonini bosh d an kechirishm oqda.
Iqtisodiyotda naqd pullar aylanishini tashkil qilish tamoyillari va
naqd pullar oqimlari harakatining sxemasi
N aqd pul aylanishini taslikii qilish aslida m oliya tizimining qurilishi
bilan cha m b a rch a s b o g ‘liq. M asalan, h iso b -k ito b vositalari u sh b u
shaklining t o ‘liq faoliyat yuritishi u c h u n nafaqat bu t o ‘lov vositalaridan
foydalanishga tayyor b o ‘lgan subyektlar mavjudligi, shu bilan birga
Dostları ilə paylaş: |