O nazarov monografiya
Yüklə 3,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Bu ma'lumot Domullozoda imzosi bilan qayd qilingan.
Shuningdek, Zelen tumandan 1931-yil 31-avgustda 111 ta xo„jalik, jami 470 kishidan iborat kolxozchilar quloq qilinib, O„zSSR xududidan ko„chirib yuborilgan. 82 Umuman, rahbarlarni tozalash davrida ham kamchiliklar ro„y bergan. Jumladan, 81 Тошкент ВДА.Ф-25,рўйхат-1, 132-йиғма жилд,94-варақ. 82 Коллективизация сельского хозяйство в республиках средней Азии и Казахистана: опыт и проблемы.-Алма- Ата,Гылым,1990.141-ст. 58 1930-yil 2-mart kuni Toshkent okrugi bo„yicha bo`lib o„tgan yig„ilish komissiyasining xujjatlarini olib ko„radigan bo„lsak, hujjatlarni rasmiylashtirish davrida ortiqcha qog„ozbozliklar, amaldagi qonun-qoidalarga rioya qilmaslik holatlari yuz berganligini ko„rishimiz mumkin. Arxiv materiallari shohidlik beradiki, quloq qilish faqatgina badavlat xo„jaliklarga emas, balki o„rtaxol dehqonlarg nisbatan qo„llanilayotganligi ham ma'lum. Masalan, respublika prokuraturasi ma'lumotiga ko„ra, 1930-31 yillarda don tayorlash kompaniyasi davrida quyidagi holat yuz bergan: 83 Xo„jaliklar turi Xammasi Jazoga tortilganlar Oqlanganlar Quloqlar 1034 1025 9 O„rtaxollar 50 44 6 Kambag„allar 9 6 3 Mansabdor shaxslar 33 29 4 Jami: 1126 1104 22 “Don tayyorlash” ishi yuzasidan jazoga tortilganlarning 44 foizining mol-mulki musodara qilingan. 19 foizi esa O„zbekistondan chetga ko„chirib yuborilgan. Bundan tashqari 1930-yilda Zangiota, O„rtaovul, Boyqush qishloqlarida quloq xo„jaliklari bir qismining saylovda ishtirok etish masalasi quyidagicha hal qilinganligini ko„rish mumkin: 84 Zangiota qishlog„idan 1.Xo„jayev Mullaxo‟ja 2.Jamoliddinov Xusamitdin 3.Maxmudxo„jayev Toshxo„ja 1-kategoriya 3-kategoriya 3-kategoriya O„rta ovul qishlog„idan 1.Qo„shoqov Abdullo 2.Qo„shoqov Yormuhammad 3.Qo„shoqov Sulaymon 4.Shayxov Abdulla 1-kategoriya 1-kategoriya 1-kategoriya 1-kategoriya Boyqush qishlog„idan 1.Nazarqulov Sotti 2.Pirmuhammadov Bo„tabek 3.Abdukarimov B. 3-kategoriya 3-kategoriya 3-kategoriya 83 Коллективизация сельского хозяйство в республиках средней Азии и Казахистана: опыт ипроблемы.-Алма- Ата,Гылым,1990.143-ст. 84 Тошкент ВДА.Ф-25,рўйхат-1,825-йиғма жилд,156-варақ. 59 Agar o„rtaxol dehqonlarni ijtimoiy holatini ko„radigan bo„lsak, ushbu jadvaldan ko„rish mumkinki, quloq qilish oddiy bir holga aylanib qolgan, “kambag„allar uyushmasining” (1929-yil oktabr oyida “Qo„shchi” ittifoqi asosida ta'sis etilgan - O.N.) yig„ilishi orqali ushbu masalalar salbiy tomonga, asossiz quloq qilish tomonga yo„naltirilgani hujjatlar tahlil qilinganda ma'lum bo„ldi. Shu tariqa, 1930-yillardan e`tiboran kolxozlarni tozalash ommaviy tus olishiga zamin tayyorlandi va kambag„al hamda o„rtaxol dehqonlarning 50 foizi shu toifaga kiritildi va kolxozdan chiqarildi. Bu kolxoz ustavini buzishdan boshqa narsa emas edi. Buyruqbozlik asosida ish olib borish, “kolxozlar begona unsurlar bilan to„lib ketgan” degan xulosa bilan ish yuritish bevosita xatoliklarni keltirib chiqardi. Quloqlarni sinf sifatida tugatish keyingi yillarda faqat zo„ravonlik asosida xam keskin tus ola boshladi. Masalan, VKP (b) MK O„rta Osiyo byurosining 1931-yil 30- yanvardagi “O‟rta Osiyoda kollektivlashtirish to„g„risida” gi qarorida 1930-yil dekabr plenumi qaroriga ko„ra kollektivlashtirishni paxtakor rayonlarda 50 foizga yetkazish hamda soxta yoppasiga kollektivlashtirish asosida quloqlarni sinf sifatida yo„q qilishni kun tartibidagi birinchi masala qilib qo„yilganligi ta'kidlangan. Natijada, O„zSSR XKS ning soxta kollektivlashtirish masalasi bo„yicha 1931-yil 27-apreldagi komissiya hujjatida aytilishicha, kolxozlarni tozalash davrida masalaga jiddiy e'tibor berilmagan, hamda 1930-yil 1-aprelgacha bo„lgan davrda kolxozlardan 4910 kishi chiqarilgan. Shulardan, 878 tasi quloqlar, 173 tasi quloq toifasiga yaqindir, 145 tasi dindorlar, 216 tasi savdogarlar, 55 tasi ustavga bo„ysunmaganlar. Qolgan 528 tasi har xil masalada kolxozdan chiqarildi. Eng muhimi 2336 ta kishining qanday qilib kolxozdan chiqarilganligi tekshirib ko„rilganligi qayd qilingan. lekin ularning taqdiri xolisona hal qilinmagan. Ular quloqlar toifasida qoldirilganligi hujjatlarda qayd qilingan. Vaholanki, xalq noroziligini oldini olish maqsadida hukumat 1930-yil 14- martdagi qarorida 85 “Xalqning kundalik xayoti uchun zarur bo„lgan bozorlarni ochib qo„yish, hamda dehqonlar o„z yetishtirilgan mahsulotlarini erkin ravishda sotishiga 85 Компартия Узбекистана в резолюциях и решениях съездов и пленумов ЦК.1-ч.1925-1937гг.- Т.:Узбекистан,1987.-522-ст. 60 yo„l ochib berish” ta'kidlangan edi. Shuningdek qarorda dehqonlarning diniy erkinliklari xisobga olinib, diniy ta'qib qiluvchilarni, ya'ni aybdorlarni so„zsiz jazolash kerakligi uqtirilgan. shunga qaramasdan quloq qillish jatumanda yuqorida qayd qilingan holatlar oddiy tusga aylanib bordi. Jumladan, Beshariq tumandagi quloqlarni sinf sifatida tugatish davrida o„rtaxol dehqonlardan nohaq 6 ta xo„jalik sudga tortilgan. 86 Bo„ston qishlog„idan agrouchastka oqsoqoli Ramazonov dehqonlar mol-mulkini baholash paytida shunday ish tutadi: “sizlarda nima bo„lsa, hammasini yozib olamiz va kimda ikkita xalat bo„lsa, bittasini olamiz”, deb aytgan bemani so„zlari to„g„risida ma'lumotlar mavjud. Umuman quloq qilish davrida ko‟plab kambag„al dehqonlar aziyat chekdilar. Ba'zi bir rayonlarda quloq qilinganlar 15 foizga, saylovdan mahrum qilish 15-20 foizgacha yetgani ma'lum. Siyosiy rahbarlar soxta kolxoz tuzumi tuzishdagi ayrim imkoniyatlar yana bir ishga solindi. 1930-yil 6-mart kuni Markazkomda bo„lib o„tgan partiya xodimlari yig„ilishida kolxoz tuzumining asosiy formasi - artel bo„lib, qishloq kishilarni shaxsiy tegirmonlarini olish hamda bozorlarni yopib qo„yish quloqlarga qarshi kurash degan ma'noni bildirmasligi qayd qilingandi. Lekin ko„rilgan tadbirlarni hech qachon nihoyasiga yetkazilgan emas yoki iqtisodiy asoslanmagan holda bo„lgani uchun shu hodisa yuz berdi. Jumladan Bag„dod tuman “dehqon” kolxozida quloqlardan tozalash paytida 21 ta batrak kolxozdan ko„chirilgan, dehqonlarning arizalari ko„rib chiqilmagan, pirovardida dehqonlar asossiz quloq qilingan. Namangan tumanga kelgan hukumat rahbari Y. Oxunboboyev 6 ta kolxozchi va 3 ta kambag„al dehqon paxta planini bajarmagani uchun qamalgan faktiga duch keladi. 87 Shuningdek, Yuqori Chirchiq tumandagi “mehnat birligi” kolxozida 250 ta xo„jalik mavjud bo„lib, xo„jalik rahbari To„lagan Ro„ziyev va rais mouvini Nurbek Saidaliyevlar “Biz kolxozdan hech kimni chiqarmaymiz, xohlasa rayon rahbarlari kelib chiqarsin, agarda qo„llarida asoslari bo„lsa”, deydilar. Marg„ilonning shahar va qishloqlarida dehqonlarni tekshiruv o„tkazish orqali toifalarga bo„lmoqchi bo„ladilar. Masalan, Konor Ariq qishloq 86 Уша жойда. 87 Правда востока.1930 йил 21 ноябрь. 61 sovetida rais Safiyev bir dehqonning uyini tekshirib, yagona uy urchug„ini musodara qildiradi. Sababi, VKP( b) MK O„rta Osiyo byurosining 1931-yil 30-yanvardagi qaroriga ko„ra sovxozlarda 20 foiz, paxtakor rayonlarda esa 50 foizgacha quloqlar tugatilishi kerak degan ko„rsatma asos bo„lib xizmat qildi. Tarixchi olim S.Saidaliyevning ma'lumotiga ko„ra, 1930-31-yillarda kolxozlardan 40 ming quloqlar chiqarilgan. Shundan 31,7 minggi chekka o„lkalarga surgun qilingan. 88 “Quloqlarga” qarshi kurash natijasida ta'qib qilinganlar qisman respublikaning aholi kamroq yashaydigan mintaqalariga yuborilardi. U yerlarda 17 ta maxsus qo„rg„on qurilgan edi. O„zbekistondan tashqariga - Shimoliy Kavkazga, Ukrainaga, Sibirga yuborilardi. 1933-yilga kelib respublikadan tashqariga majburan ko„chirilgan “quloqlar “ oilalarining soni 5,5 mingdan oshib ketgan edi. 89 Xullas, yuqori partiya va sovet hamda xo„jalik rahbarlarining aksariyatini (chaqirilmaganlar- O.N.) kolxozlarga rahbarlik lavozimiga tayinlash oddiy bir holga aylandi (bu yerda 25 mingchilar ko„zda tutilmoqda - O.N.) xujjatli ma'lumotlarga qaraganda, 1930-33 yillar davrida kolxozlarga, o„sha vaqtda aytilishicha “suqilib kirib olgan” quloqlar va “yot unsurlar” dan 30 mingdan ortiq kishi haydab chiqarilgan. Ulardan aksariyat qismi bir qolipda “jamoalashtirishga qarshi faol chiqishlari uchun” degan ayblash bo„yicha qatag„on qilindi. 90 Bu esa kolxozlar ichki demokratiyasini, ya'ni o„z-o„zini boshqarish tamoyillarini buzdi hamda dehqonlarga bo„lgan munosabat sinfiylik nuqtayi- nazaridan qarab belgilash oddiy bir holga aylandi. Demak, kollektivlashtirishni amalga oshirishda qonunchilik va inson huquqlari poymol etilgan. Chunki, 1930 yillardan boshlangan ma'muriy-buyruqbozlikning kuchayishi oqibatida mahalliy rahbarlarning javobgarligi, tashabbuskorligi, obro„- e'tiboriga putur yetkazildi. Ularning ko„pchiligi tuzum qurboni bo„ldilar. Natijada dehqonlar orasidagi masuliyatlarni sezilarli darajada kamayishi oqibatida mehnatkashlarni ham quloq qilishga keng yo„l ochib beradigan tadbirlarni amalga oshirilishiga oid harakat boshlandi. Har qanday to„siqlar “siyosiy qarorlar” dastagi 88 Сайдалиев С.Осушествление коопертивного плана в Узбекистане.-Т.:Госиздат,1958.66-ст. 89 Алимова Д.А.,Голованов А.А.Узбекистан мустабид совет тузуми даврида: сиѐсий ва мафкуравий тайзик окибатлари.-Т.:Ўзбекистон,2000-50-б. 90 Ўзбекистоннинг янги тарихи.2-китоб,-Т.:Шарк,2000.-355 бет. 62 bo„lgan “ishonchli” odamlar tomonidan amalga oshirilishi tufayli xalqning so„nggi umid va imkoniyatlari butunlay yo„qqa chiqarildi. Boylar va quloqlar ( nomunosib - O.N.) bilan kurash bahonasida dehqonlarni saylov huquqidan maxrum qilishgan hamda o„zbilarmon, ishchan yer egalariga urush e'lon qilingan edi. Dindorlarga, ma'muriyat harakatlariga qarshi chiqqanlarga ham quloqlashtirish siyosati yuritilgan. Ayrim raxbarlar o„z shaxsiy ishlari bo„yicha o„zlariga yoqmagan odamlarni ham quloq qilishgan. “Yoppasiga kollektivlashtirish asosida quloqlarni sinf sifatida tugatish” siyosati boshidan oxirigacha xato siyosat bo„lgan. U nafaqat quloqlarga tinch yo„l bilan “sotsializmga o„tishga” imkon qoldirmagan, balki ularning tashkilotchilik qobiliyatlarini va mablag„larini yangi ijtimoiy tuzumni mustahkamlash maqsadida foydalanishga xam yo„l qo„ymagan hamda moddiy ahvoli ancha yaxshi va o„ziga to„q bo„lganlarni jismoniy jihatdan yo„q qilinishiga yo„naltirilgan. “Quloqlarni tugatish” siyosatini o„tkazishda sifat jihatidan ijtimoiy mezonlar to„g„ridan to„g„ri xo„jalik rivojlanish darajasini xajmi jihatidan baholash mezonlari bilan almashtirilgan. Quloq kategoriyasiga asosan Sho„ro tomonidan ajratib berilgan yerida o„z mehnati bilan xo„jalikni o„rta darajadan yuqoriga ko„tara olgan mehnatkash dehqonlar kiritilgan edi. Rahbar xodimlarning katta qismi quloqlar safiga o„ziga to„q o„rtaxol dehqonlarni ham kiritgan. Vaholanki, qishloq mehnatkashlari bunday dehqonlarni ilg„or dehqonlar deb atab, ulardan qishloq xo„jaligini yaxshilash va mustahkamlash borasida ko„p narsani o„rgansa bo„ladi deb baholaganlar. Shunday qilib, kolxoz qurilishi sur'atlarini suniy ravishda avj oldirish kolxozlarni, “sotsialistik asosda mustahkamlash” ko„p sonli odamlarning qurbon bo„lishiga, ularning begunoh qoni to„kilishiga sabab bo„ldi. Qishloqda sinfiy siyosatni ishlab chiqarishda asosan oldingi yillarda o„tkazilgan axolini ro„yxatga olish ma'lumotlaridan foydalanib, soliq qonunchiligi, yer o„lchash, texnika bilan ta'minlash, kredit va kooperativ siyosat, ma'muriy amaliyot kabi sohalarda turli qaror va ko„rsatmalar ishlab chiqilgan. Ular ko„pincha joylarga kechikib borgan. Ayrim hollarda esa ularda ko„rsatilgan usullarlar qarama-qarshi bo„lgan va dehqonlarni sinf sifatida ajratishda qiyinchilik tug„dirgan. 63 Markaziy partiya va sovet organlari qishloq sovetlari va partiya tashkilotlariga ishongan. Biroq joylardagi partiya va sovet xodimlarining tajribasi yo„q edi va ular ko„pincha dehqonlarning ijtimoiy ahvolini aniqlashda to„g„ri ma'lumotlar bera olishmagan. Umuman, jamoalashtirish o„zbek qishlog„i tarixiy rivojlanishining sog„lom jarayonlariga to„sqinlik qildi. U dehqonlarning davlat tomonidan asoratga solinishiga olib keldi. Kolxozlarga zo„rlik bilan haydab kiritilgan dehqonlar barcha asosiy fuqarolik huquqlaridan mahrum qilindilar. Shu tariqa qishloqda yangi tuzumning mustahkam asosi bo„lgan odamlar quloq qilindi. Yüklə 3,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|