Od bazelske do balfurove deklarcije

2. CIONIZAM U VRIJEME PRVOG SVJETSKOG RATA – BORBA ZA MEĐUNARODNO PRIZNANJE

U Prvom svjetskom ratu učestvovale su zemlje u kojima je živjela velika većina ukupne jevrejske populacije. U borbama sa obe zaraćene strane mobilisano je oko 1 600 000 Jevreja koji su ratovali, nerijetko jedni protiv drugih, na svim evropskim i na bliskoistočnom ratištu.¹⁹⁶

Posebno tešku, pa i tragičnu sudbinu doživjeli su istočnoevropski Jevreji. Naime, najčešće borbe na Istočnom frontu vođene su u oblastima gdje su živjeli milioni Jevreja (Jevrejska zona, Galicija, Bukovina, Poljska, Rumunija). Oni su se na početku rata, u vrijeme uspjeha ruske armije, našli na udaru ruskog antisemitizma koji je Jevreje optuživao za saradnju sa neprijateljskom stranom. Protiv njih primjenjivane su posebne mjere – zabranjivano je iseljavanje iz Rusije a mnogi Jevreji mobilisani su u specijalne kaznene jedinice. Povrh toga, vojne vlasti uzimale su od jevrejskog stanovništva taoce kao garante držanja njihovih saplemenika. Stanje se pogoršalo poslije poraza ruske vojske 1915. godine. Gnjev, naročito Kozaka, ispoljavan je na lokalnim Jevrejima a ruska vojska, u toku povlačenja na istok, deportovala je mnoštvo jevrejskog stanovništva. Stotine hiljada Jevreja moralo je napustiti svoja ognjišta, zabranjivana je jevrejska štampa i korišćenje jevrejskog pisma i u privatnoj korespodenciji, "Mojsijevi sinovi" optuživani su za špijunažu, potkopavanje monetarnog sistema i dr. Tako su istočnoevropski Jevreji, osim "redovnih" stradanja izazvanih ratom, preživljavali i posebnu tragediju i još jednom odigrali ulogu "ventila" za razna nezadovoljstva i antisemitske nagone. Ovakav položaj ruskih Jevreja trajao je sve do 20. marta 1917, kada je Privremena vlada donijela odluku o ukidanju svih protivjevrejskih zakona, čime su ruski Jevreji, bar formalno-pravno, stekli građansku ravnopravnost.¹⁹⁷

Sa "druge strane nišana", u armijama Centralnih sila kao i u ruskoj vojsci borilo se oko 700 000 Jevreja.¹⁹⁸ Međutim, njihova kolektivna sudbina bila je bitno drugačija. Ono što je osnovno obilježije života njemačkih, austrougarskih i turskih (pa donekle i palestinskih) Jevreja u toku Prvog svjetskog rata jeste izražena privrženost Centralnim silama.

Posebno je interesantno da su germanofilstvo i oduševljenje ratom (naročito u početku) pokazivali i mnogi njemački i austrougarski Jevreji cionisti. Već u ljeto 1914. Cionistička federacija Njemačke tražila je od svojih pristalica da se kao dobrovoljci javljaju u kajzerovu vojsku. Federacija je isticala da se Njemačka bori za pravdu, slobodu i dobrobit čovječanstva, a protiv ruskog carskog despotizma i reakcionarnih ideala. Iz ovoga je proisticalo da su i ruski saveznici, Engleska i Francuska, saučesnici u antijevrejstvu. Njemačka cionistička štampa svesrdno je podržavala militarizam i pravdala ratnu politiku Berlina.¹⁹⁹

Gotovo identično stanje bilo je kod austrougarskih cionista. Bečki cionista Hugo Cukerman napisao je poemu o pravednom ratu ističući spremnost da dâ i svoj život samo da bi vidio austrougarsku zastavu nad Beogradom. Pomenuti Cvajg piše o svom poznaniku Ernstu Lisaueru (takođe Jevrejinu), piscu "Pjesme mržnje na Englesku" koja je "pala kao bomba na skladište municije". Oduševljeni car je čak odlikovao Lisauera. Pjesma je postigla ogroman uspjeh, ali je "poetu" slava nekoliko godina kasnije pekla kao "Nesova odeća".²⁰⁰

Zapadnoevropski Jevreji nisu imali nikakvu posebnu sudbinu u toku rata. U Engleskoj, Francuskoj i Belgiji mobilisano je oko 65 000 Jevreja, što je srazmjerno jednako broju mobilisanih nejevreja. Ni u bilo kom drugom smislu Jevrejima nije davan poseban status, a ni oni sami se nisu za to zalagali.

Kad je rat, međutim, došao do prelomnog trenutka, kada su se snage izjednačile, značaj malih potencijalnih "tegova na tasu" mogao je biti presudan. U tom smislu porastao je značaj Jevreja u Njemačkoj, a naročito u SAD. Naime, brojni i uticajni američki Jevreji, zbog ruskog antisemitizma više naklonjeni Njemačkoj, mogli su uticati na ulazak SAD u rat a time i na njegov konačan ishod. Nije bio zanemarljiv ni uticaj američkih Jevreja na evropsku braću sa obe strane fronta.

Osim u Evropi i SAD, raste i potencijalni značaj Jevreja na Bliskom istoku gdje su velike sile, prvenstveno Engleska i Francuska, imale stalne strateške interese. Britanska imperija htjela je pošto-poto obezbjediti zaleđe Sueckom kanalu, kao najvažnijoj vezi metropole sa Indijom. Ali Britanija je morala voditi računa i o milionima muslimana u svojoj imperiji, na koje je još uvijek veliki uticaj imao turski sultan kao vjerski poglavar (kalifa).

U takvim uslovima vođena je ogorčena diplomatska borba Saveznika i Centralnih sila za pridobijanje Turske. U jesen 1914. pobjedu je odnijela njemačka diplomatija. Turska je ušla u rat na strani Centralnih sila, čime su borbe proširene i na Bilski istok.

Britanci u prve dvije godine rata nisu imali uspjeha u borbama sa Turskom, da bi februara 1915. turska Četvrta armija prešla Sinaj i ugrozila Suecki kanal. Londonska vlada uvidjela je da što prije nešto mora preduzeti i zaigrala je na kartu mladog arapskog nacionalizma. U prvi plan izbija Husein ibn Ali, veliki šerif Meke, član Hašemitske dinastije, trideset sedmi direktni nasljednik Muhameda. On je bio poznat po svom antiturskom raspoloženju ali i po vlastoljubivosti, što će Britanci htjeti (i znati) da iskoriste.²⁰¹

Husein je bio u dilemi da li da se priključi Turcima kao braći po vjeri uz nadu da će Porta ispuniti arapske zahtjeve, ili da stane na stranu zapadnih saveznika i uz njihovu pomoć isposluje samostalnost Arapa. Odluka je bila vrlo teška. Husein, kao ugledni musliman, trebalo je da podrži svog kalifu u Carigradu ali, sa druge strane, zazirao je od Porte jer je imao i loše lično iskustvo (od 1893. do 1908. držan je u Carigradu sa porodicom u nekoj vrsti pritvora). Na kraju, i njegovi sinovi su se podijelili – Abdulah je bio probritanski, a Fejsal proturski orijentisan. Zbog svega ovoga lukavi šerif odlučio se na čekanje dok se situacija koliko-toliko ne razmagli, ali i da što skuplje proda svoju naklonost. Svog sina emira Abdulaha poslao je u Kairo kod lorda Kičenera koji je bio Engleski komesar (de facto guverner) u Egiptu. Između lorda i emira nije postignut nikakav sporazum, što je odgovaralo objema stranama (Turska se u to vrijeme još nije bila priklonila Njemačkoj). Osim Kaira, intrigantni Husein slao je emisare (i špijune) i u Carigrad, Damask, Bejrut, Jerusalim kao i kod brojnih plemenskih vođa na Arabijskom poluostrvu.

Cjenkanja između Britanaca i Huseina nastavljena su. Britanci su nudili pomoć u oružju i instruktorima a "velikodušno" i teritorije koje nisu bile njihove. Husein je prodavao svoju popularnost i ugled kod Arapa, te nekoliko stotina pustinjskih ratnika, a tražio priznavanje nezavisnosti arapskih zemalja pod njegovim vođstvom i obnovu arapskog kalifata (on bi bio kalifa).²⁰²

Sa ovakvim zahtjevima Husein se jula 1915. pismom obratio novom britanskom komesaru u Egiptu Henriju Arturu Makmahonu.²⁰³ U pismu Husein nudi Englezima podizanje ustanka a zauzvrat traži podršku stvaranju države koja bi obuhvatala Arabijsko poluostrvo (osim oblasti oko Adena) i prostirala se na sjever do linije Mersin – Adana i dalje 37-om paralelom do persijske granice, pa na jug do Zaliva. U prepisci Husein – Makmahon (deset pisama) Engleska je prihvatala zahtjeve Arapa s tim da je izuzimala priobalni pojas Sirije koji je "rezervisala" za zadovoljenje Francuske.²⁰⁴

Englezi su, ipak, bili svjesni da moraju uvažavati interese svojih saveznika Francuske i Rusije, pa i zadobiti njihovu saglasnost prije eventualnog postizanja sporazuma sa Arapima. Međutim, i ovi pregovori su sporo napredovali a najspornija bila je teritorija Palestine gdje su pored Arapa interese imale sve tri pomenute sile. Zbog toga Engleska zaobilazi Arape i predlaže Francuskoj i Rusiji podjelu Svete zemlje. U isto vrijeme Francuska nudi Rusiji podršku u njenim starim zahtjevima za Moreuzima a u zamjenu traži priznavanje svojih pretenzija u Palestini. Rusija je, pak, tražila izdvajanje svetih mjesta pravoslavlja, a Francuska je na to odgovorila predlogom o internacionalizaciji (francusko - englesko - ruskoj kontroli) Jerusalima. Međutim, ovakve francuske planove odbile su i Rusija i Engleska.²⁰⁵

Da bi se prevazišla neslaganja, formirana je anglo fran­cu­ska komisija, koju su predvodili lord Mark Sajks i Žorž Piko. Komisija je imala zadatak da izradi plan o podjeli Bliskog istoka. Pregovori su se otegli, ali su ipak okončani maja 1916. poznatim Sajks Pikoovim sporazumom.

Po ovoj tajnoj nagodbi, Britanija bi kao "zonu uticaja" dobila pustinju Negev, srednju Mesopotamiju sa sjevernim "krilom" sve do Persije i južnim "krilom" do sjeverozapadnih obala Persijskog zaliva (tzv. zona "B"). Osim toga, Britanija bi dobila pod neposrednu kontrolu oblasti Bagdada i Basre, te Haife i Akre u Palestini (zona "C").

Francuska bi dobila kao "zonu uticaja" Mosulsku oblast i najveći dio Sirije (zona "A"), te pod neposrednu kontrolu priobalnu Siriju, Malu Jermeniju, Kilikiju, dio Kurdistana, pa čak i dio Anadolije (zona "D").

Rusija je, po sporazumu, trebalo da dobije dobar dio Turske: Trapezunt, Erzerum, Bajazit, Van i Bitlis, dio Kurdistana, te pojas duž crnomorske obale zapadno od Trapezunta.

Arabijsko poluostrvo dobilo bi nezavisnost, s tim da bi se i u "zonama uticaja" ("A" i "B") mogle osnivati polunezavisne arapske države.

Ono što je za nas najvažnije, teritorija zapadno od rijeke Jordan (izuzev pustinje Negev, te oblasti Haife i Akre) našla bi se pod međunarodnom (englesko-francusko-ruskom) upravom (tzv. "Siva zona"). Ovakav status Palestini dat je zbog svetih mjesta hrišćanstva a, po nekima, i zbog uvažavanja cionističkih interesa.²⁰⁶

*

* *

Beskrupulozna engleska diplomatija u međuvremenu nastavila je cjenkanja sa Šerifom od Meke. Kamen spoticanja bile su i dalje granice buduće arapske države. U ljeto 1916. postignuta je načelna saglasnost. Husein je prihvatio da osudi Tursku kao neprijatelja islama i obećao da će podići ustanak protiv nje, a Engleska se obavezala da će Arapima dati vojnu, materijalnu i političku pomoć i priznati budući arapski kalifat. Međutim, riječ je o načelnom sporazumu a mnogo toga oko Husein Makmahonove korespodencije nije ni danas poznato, pa je teško znati šta je stvarno razmatrano, a šta dogovoreno. U svakom slučaju, britanska poluzvanična obećanja bila su dovoljna da podstaknu Huseina da juna 1916. podigne "Ustanak u pustinji". Ustanike je predvodio emir Fejsal uz pomoć čuvenog engleskog oficira, avanturiste, pisca, arheologa i špijuna Intelidžens servisa Tomasa Edvarda Lorensa, zvanog Lorens od Arabije. Zbog svoje hrabrosti i sposobnosti Lorens je uskoro postao popularan kod arapske vojske i stekao čin pukovnika.²⁰⁷

U isto vrijeme Francuska je razvijala preko Pikoa sličnu aktivnost u Siriji ne želeći da u borbi za dio bliskoistočnog "kolača" previše zaostane za "saveznikom" sa druge strane La Manša.²⁰⁸

*

* *
Britanska politika na Bliskom istoku nije bila dvojna već trojna. Naime, pored tajnih pregovora sa Francuskom i Rusijom, te sa Huseinom, vlada u Londonu vodila je takođe tajne pregovore i sa cionistima. Još krajem 1914. obnovljeni su kontakti između vlade i prof. Haima Vajcmana, predsjednika Cionističke federacije na Ostrvu. Tada je član šireg engleskog kabineta Herbert Semjuel (Jevrejin) izložio Vajcmanu engleski plan o useljavanju dva do tri miliona Jevreja u Palestinu. Zauzvrat, London bi od Jevreja dobio podršku za uspostavljanje engleskog protektorata nad "Obećanom zemljom". Takvi planovi imali su, međutim, mnoge protivnike van, ali i unutar jevrejskih krugova. Posebne probleme cionistima stvarali su Savjet Jevreja poslanika Donjeg doma (The Board of Deputeis of British Jews) i Anglo-jevrejsko udruženje (The Anglo Jewish Association). Ova dva anticionistička društva imala su veliki uticaj na englesku i američku javnost i politiku, pa su svojom aktivnošću, naročito propagandnom, kočili englesko-cionističke pregovore. Sa druge strane, ni sam razvoj ratnih događaja još uvijek nije davao dovoljno prostora za postizanje čvršćeg sporazuma engleske vlade i cionista.²⁰⁹

London je, ipak, postao centar cionizma. Tome je doprinijela ratom paralisana SCO kao i činjenica da je Akcioni komitet, koji se od 1911. nalazio u Berlinu, bio pronjemački nastrojen. Uistinu, otvoren je Biro za vezu u neutralnom Kopenhagenu, ali on nije mogao izmiriti suprotnosti u cionističkom pokretu, mada je s tim ciljem poslao u London Členova i Sokolova, dvojicu uglednih cionista.²¹⁰

Engleski cionisti, nezadovoljni držanjem Akcionog komiteta u Njemačkoj, u ljeto 1916. osnovali su Biro SCO u Londonu, koji je preuzeo ovlašćenja Akcionog komiteta izabranog na IX kongresu 1913. u Beču. Biro (neki autori ga nazivaju Novi akcioni komitet) je proglašen privremenim izvršnm organom SCO, a kao takav će djelovati do formalne potvrde na XII kongresu 1921. godine.²¹¹ Ovaj "puč" u rukovođenju cionističkim pokretom imao je sudbonosni karakter jer su cionisti okupljeni oko londonskog Biroa konačno zaigrali na englesku, vrijeme će pokazati dobitnu, kartu.

Već oktobra 1916. cionisti sa Ostrva podnijeli su engleskoj vladi Memorandum u kome traže da se jevrejskom narodu prizna pravo na Palestinu, odobri nesmetano useljavanje u "Obećanu zemlju" i da se priznaju ustanove koje je u njoj osnovao cionistički pokret.²¹² Istovremeno jačaju tenzije unutar i oko cionizma, čemu su posebno doprinosila tri faktora.

1. Savezničke sile pokušavale su na sve načine da u rat uvuku novu svjetsku silu koja se pomaljala sa druge strane Atlantika. One su se nadale da će ustupcima cionizmu pridobiti ekonomski i politički jake američke Jevreje, koji su svojim držanjem mogli uticati na stav Vašingtona.

2. I sama Njemačka pripremala je iz sličnih razloga deklaraciju podrške cionističkom pokretu.

3. Osim Engleske, i Francuska je vodila pregovore sa predstavnicima cionista i prijetila da u tom poslu ugrozi primat Londona.

*

* *
Dominantnu ulogu među engleskim cionistima igra Haim Vajcman. On je pronalaskom vještačkog acetona, sirovine neophodne za proizvodnju bezdimnog baruta, zadužio englesku vladu. To je doprinijelo zbližavanju Vajcmana i tadašnjeg engleskog ministra odbrane Lojda Džordža. Decembra 1916. Lojd Džordž postaje premijer (zamjenjuje Askvita) pa Vajcmanovo prijateljstvo sa njim dobija na težini. Uporni i mudri Vajcman znao je to iskoristiti, a sam Lojd Džordž kasnije će priznati: "Aceton me je napravio cionistom."²¹³

Januara 1917. počeli su konkretni pregovori cionista i vlade u Londonu. Istog mjeseca cionisti su podnijeli vladi nacrt deklaracije pod imenom Opšti program jevrejskog naseljavanja Palestine u saglasnosti sa aspiracijama cionističkog pokreta. Nacrt je predviđao priznavanje jevrejske nacije u Palestini od protektorske vlade, potvrdu prava na useljavanje, kupovinu zemljišta i stvaranje kompanije koja bi bila "pod direktnom zaštitom protektorske sile."²¹⁴

U ljeto 1917. počeo je pojačani pritisak cionista na englesku vladu, posebno na ministra spoljnih poslova lorda Balfura. Načinjen je novi Nacrt deklaracije koji je u suštini isti kao prethodni. Ponovljene su odredbe o pravu Jevreja na Palestinu, protektoratu, unutrašnjoj autonomiji, pravu slobodnog useljavanja, stvaranju kompanije i dr. Početkom oktobra ovaj nacrt podnijet je preko lorda Lajonela Voltera Rotšilda Ratnom kabinetu. Interesantno je da je najveći protivnik prihvatanja cionističkog nacrta bio Jevrejin Edvin Montegju, ministar za Indiju. Kabinet je, ipak, prihvatajući neke primjedbe, preformulisao tekst nacrta i on je tada glasio:

"Vlada Njegovog Veličanstva gleda sa naklonošću na stvaranje jevrejske nezavisne države (JND) u Palestini za jevrejske pripadnike i učiniće sve potrebno da olakša postizanje ovog cilja, podrazumevajući, pri tome, naravno, da neće biti učinjeno ništa što bi štetilo građanskim i verskim pravima postojećih nejevrejskih zajednica u Palestini ili pak pravima i političkom statusu Jevreja u drugim zemljama (gde su Jevreji potpuno zadovoljni sa svojim sadašnjim državljanstvom i nacionalnošću)".²¹⁵

Sada su Nacrtom deklaracije nezadovoljni cionisti. Oni su smatrali da je odredbom "gde su Jevreji potpuno zadovoljni sa svojim sadašnjim državljanstvom i nacionalnošću" učinjen preveliki ustupak anticionistima.

Pošto su tako nagađanja vlade i cionista zapala u ćorsokak, Englezi se odlučuju da zatraže podršku američkog predsjednika Vilsona. Time je započela završna faza pregovora o međunarodnom priznanju cionističkog pokreta.
*

* *
U međuvremenu, odnos snaga "na terenu" – u i oko "Obećane zemlje" – mijenja se. "Ustanak u pustinji" uzimao je maha. Vlastoljubivi šerif Husein proglasio se u jesen 1916. za "kralja arapskih zemalja". London, Pariz i Rim su ga odmah priznali, ali samo kao "kralja Hedžasa".²¹⁶ Husein je, ipak, pozvao sve Arape na ustanak. Na čelu Arapske legije bio je njegov sin Fejsal, koji se u međuvremenu razočarao u Tursku i postao njen veliki protivnik. Drugi čovjek arapske vojske bio je pomenuti Lorens od Arabije. Njegovo "jahanje na čelu kolone u beduinskoj odjeći, podizalo je moral Arapima i stvaralo dojam o nepobjedivosti pustinjskih napadača".²¹⁷ Ustanak se brzo širio. U ljeto 1917. Arapska legija postiže zapaženi uspjeh zauzimajući strateški važnu luku Akabu na sjeveru Crvenog mora.²¹⁸

Ni Britanci, međutim, nisu sjedili skrštenih ruku. Naprotiv, britanske snage pod komandom generala Alenbija, nadirale su sa jugoistoka. Septembra 1917. pao je Bagdad a uskoro i cijela Mesopotamija, nakon čega Britanci izbijaju na rijeku Jordan, granicu Palestine. Drugi pravac britanskog napredovanja bio je iz Egipta, preko Sinaja i Gaze. Jevrejski istoričari posebno rado ističu da su ove Alenbijeve trupe imale u svom sastavu Jevrejsku legiju. Naime, još početkom 1916. ruski Jevreji Vladimir (Ze’ev) Žabotinski, novinar, i Josef Trumpeldor, bivši carski oficir, osnovali su u Egiptu Cionistički korpus mula (Zion Mule Corps) od izbjeglih palestinskih Jevreja. Osim pomenutog "korpusa" koji je učestvovao još u borbama na Galipolju, Jevrejsku legiju činili su po jedan dobrovoljački bataljon britanskih i američko-kanadskih cionista.²¹⁹
*

* *
U jesen 1917. postalo je jasno da je oslobođenje Palestine od četvorovjekovne turske vladavine postalo pitanje dana. U takvoj situaciji u Londonu nastavljeni su užurbani pregovori engleske vlade i cionista. Cionistički pokret bio je na pragu istorijskog uspjeha.

3. BALFUROVA DEKLARACIJA

Prve tri godine rata bile su presudan ispit za cionistički pokret, pa i za same cionističke ideje. SCO de facto nije postojala. Zajedničke akcije na evropskom nivou nije bilo, a o svjetskom i da se ne govori. Međutim, da ne bude sve tako "sivo" pobrinuli su se britanski cionisti predvođeni Haimom Vajcmanom, Nahumom Sokolovim, lordom Rotšildom i Herbertom Semjuelom. Prva dvojica radila su uporno na pridobijanju Engleske, odnosno Francuske, za cionističku stvar.

Sokolov je u Gradu svjetlosti u pregovorima sa francuskom vladom postigao veliki uspjeh. Već početkom juna 1917. (pet mjeseci prije Balfurove deklaracije) Sokolov je od francuskog ministra inostranih poslova Žila Kambona dobio pismo podrške cionističkom pokretu. U pismu se kaže:

"Poštovani gospodine, bili ste vrlo ljubazni što ste mi predali Vaš (cionistički) plan kome vi posvećujete sve vaše napore i koji ima za cilj razvoj jevrejske kolonizacije Palestine. Vi smatrate, kada budu prilike dozvoljavale i kada Sveta Mesta budu oslobođena, da će to biti akt pravde i naknade da se uz podršku i zaštitu od strane Saveznika, pomogne obnova Jevrejskog doma u zemlji odakle je narod Izraela bio prognan pre mnogo vekova.

Francuska vlada koja je stupila u ovaj rat da brani svoj narod koji je nepravedno napadnut i koja nastavlja borbu da bi obezbedila pobedu pravde nad grubom silom - može samo da gaji simpatije prema vašoj stvari čija je pobeda vezana za pobedu Saveznika.
Iskreno Vaš, Žil Kambon"²²⁰
Interesantno je da ova "Kambonova deklaracija", po mnogima više plod anglo-francuskog rivalstva nego stvarnih francuskih "simpatija", nije dobila širu popularnost, inače, pa ni kod cionista. "Deklaracija" je, ipak, ako ništa drugo, odigrala ulogu fermenta – ubrzala je odluku engleske vlade.

Odmjereni Englezi držali su, kako je rečeno, do stava Vašingtona. U tom smislu, šef Forin ofisa lord Balfur sastao se prilikom posjete Vašingtonu 1917. godine sa Lujisom Brandajsom. Ovaj je, kao član američkog Vrhovnog suda, bio jedan od najuticajnijih američkih Jevreja (uz to i cionista), a imao je veliki uticaj i na samog predsjednika Vilsona. Da li je i koliko Brandajs koristio svoj autoritet u Bijeloj kući, teško je reći, ali je činjenica da je oktobra 1917. u London stigao telegram iz Vašingtona u kome se izražava podrška cionističkoj stvari. Telegram, uistinu, nije potpisao predsjednik Vilson nego pukovnik Haus, ali pošto se zna da je pukovnik predsjednikov blizak saradnik i lični prijatelj, onda je jasno da je riječ samo o diplomatskom manevru.²²¹

Englezi, tradicionalno oprezni, ipak su se odlučili da pribjegnu nezvaničnoj ili, bolje rečeno, poluzvaničnoj formi podrške cionističkom pokretu. Lord Artur Balfur, engleski ministar spoljnih poslova, uputio je 2. novembra 1917. uglednom cionisti, naučniku i članu Doma lordova Lajonelu Volteru Rotšildu pismo sljedećeg sadržaja:
"Dragi lorde Rotšilde,
Imam veliko zadovoljstvo da Vam u ime vlade Njegovog Veličanstva prenesem sledeću deklaraciju o podršci jevrejskim cionističkim aspiracijama koje su bile podnete Kabinetu i od njega odobrene:

Vlada Njegovog Veličanstva na stvaranje nacionalnog ognjišta u Palestini za jevrejski narod gleda sa blagonaklonošću i uložiće najveće napore da olakša postizanje tog cilja, pri čemu treba jasno razumeti da neće biti ništa učinjeno što bi moglo krnjiti građanska i verska prava postojećih nejevrejskih zajednica u Palestini, ili prava i politički položaj koje Jevreji uživaju u ma kojoj drugoj zemlji.

Bio bih Vam zahvalan ako biste sa ovom deklaracijom upoznali cionističku federaciju.
Iskreno,

Artur Balfur"²²²

Deklaracija je dobila veliku popularnost, ali i izazvala mnoge kontroverze i nedoumice. Sporni su i motivi i ciljevi engleske vlade, legitimnost i jedne i druge strane, pitanje zasluga za donošenje, pa i sam sadržaj dokumenta, odnosno njegovo tumačenje.

O ciljevima i motivima Britanije, dakle, ne postoji jedinstveno mišljenje. Tome su, pored vremena i načina donošenja, doprinijela i različita tumačenja Balfurove deklaracije od strane zainteresovanih. Zbog toga je najobjektivnije navesti sve faktore koji su mogli realno uticati na to da se London odluči na ovakav korak.

1. Britanija je ocijenila da bi jevrejsko "nacionalno ognjište" moglo postati strateški važno, prvenstveno kao zaštita Sueckog kanala i kao uporište britanskog imperijalizma na cijelom Bliskom istoku.

2. Britanija je ovom deklaracijom nagradila Jevreje za pomoć pri uvlačenju SAD u rat na strani Saveznika. Ovo potkrepljuje kasnija izjava Lojda Džordža: "Cionisti su nas uveravali, ukoliko saveznici čvrsto obećaju olakšice u stvaranju nacionalnog doma u Palestini, da će učiniti sve što mogu da obezbede jevrejske simpatije i podršku saveznicima širom sveta."²²³

3. Britanski motiv mogao je da bude i pridobijanje ruskih Jevreja da se založe za vraćanje Rusije u rat i nepotpisivanje separatnog mira, ili da se oslabi podrška ruskih Jevreja Lenjinu i boljševizmu.

4. Britanija je htjela preduhitriti Njemačku (postoje indicije da je i Berlin spremao sličnu deklaraciju) i na taj način pridobiti simpatije njemačkih i austrougarskih Jevreja ili bar umanjiti njihovu podršku Centralnim silama.

5. Nastojalo se arbitražom u budućim jevrejsko-arapskim spo­re­nji­ma obezbijediti britansko prisustvo u Palestini, pored ostalog i kao protuteža Francuskoj u Siriji i Libanu.

6. Bilo je potrebno suzbiti mladi arapski nacionalizam koji je prijetio ugrožavanjem britanskih interesa.

7. Trebalo je pridobiti bogate engleske i francuske Jevreje za još veće ratne zajmove Saveznicima.

8.London je nastojao obezbijediti prestiž u borbi protiv antisemitizma.

9. Vajcmana je valjalo nagraditi za lični doprinos borbi Saveznika (pronalazak acetona).

Bez obzira koliko svi gore navedeni ciljevi i motivi britanske vlade bili manje ili više sporni i osporavani, jedno je ipak sigurno – Balfurova deklaracija prvenstveno je proizvod pokušaja Velike Britanije da uz pomoć cionizma obezbijedi kratkoročne i / ili dugoročne interese imperije a ne samo izraz nekakvih posebnih britanskih simpatija prema cionizmu i sentimentalnosti prema jevrejskom pitanju.

I pravna strana Balfurove deklaracije je dovođenja u pitanje. Sporno je to odakle Velikoj Britaniji legitimitet da Jevrejima (cionistima) obećava podršku i daje pravo na "nacionalno ognjište" u Palestini. Ovo pitanje dobija na značaju kada se uzme u obzir da je "ognjište" u vrijeme donošenja Balfurove deklaracije još uvijek bilo u turskim rukama, mada se, sa druge strane, moglo pretpostaviti da takvo stanje neće ostati zadugo. Pored toga, ranijim Sporazumom Sajks-Piko predviđena je trojna englesko-rusko-francuska vlast u Palestini a, konačno, iznevjerena su i neka, uistinu poluzvanična, obećanja Arapima. Britanci su se, dakle, stavili u ulogu moćne velesile koja arbitrira i poput Boga u Starom zavjetu "izabranom narodu" dali pravo na Svetu zemlju.

Osporavano je i pravo cionista da zastupaju opštejevrejske interese, pa i da na njih bude adresirana ovakva deklaracija. Zagovornici ovakve teze ističu da su cionisti inače predstavljali samo mali dio svjetskog jevrejstva, a naročito u vrijeme Prvog svjet­skog rata kada SCO faktički i ne postoji. Ako se uzme u obzir da su Balfurovu deklaraciju isposlovali uglavnom britanski cionisti ili sam Vajcman – ima i takvih mišljena – onda je pravovaljanost akta, po protivnicima cionizma, još "klimavija".

Stavovi i mišljenja oko zasluga za donošenje ove deklaracije takođe su oprečni. U čitavom spektru stanovišta postoje dvije krajnosti.

1. Balfurova deklaracija nastala je isključivo zaslugom britanske vlade u skladu sa njenim imperijalističkim interesima, koji su se slučajno podudarili sa cionističkim planovima. Ovakvom shvatanju bliski su arapski istoričari i političari, pa i Jevreji anticionisti. Tog gledišta je npr. Jaser Arafat, lider PLO, koji kaže da se "cionistički pokret direktno povezao sa svjetskim kolonijalizmom, s ciljem da se domogne našeg teritorija."²²⁴

2. Nasuprot ovakvim stavovima, postoji i mišljenje da je Balfurova deklaracija djelo jednog čovjeka – Haima Vajcmana. Interesantno je da ovakvo viđenje zastupa jedan od najpoznatijih svjetskih istraživača cionizma Volter Laker. On u svom kapitalnom djelu Istorija cionizma (A History of Zionism) tvrdi da je cionistima, pošto nisu imali ni novac ni vojnu moć ni veliki politički značaj, ostalo samo "moralno ubjeđivanje" i da je na tom planu Vajcman pridobio Lojda Džordža i Balfura. "Bio je to najbolji primjer državničke vještine u Prvom svjetskom ratu Š...Ć možda posljednji put da je pojedinac uspio, skoro sasvim sam, da nagovori nadmoćnu vladu da donese odluku koja nije bila u vezi sa nacionalnim interesima", kaže Laker. Istoričar cionizma stav potkrepljuje teško održivom tezom o drugo­raz­red­nom značaju Palestine za Britaniju, što je njenu odluku, navodno, činilo lakšom, te tvrdnjom da britanski državnici nisu očekivali kasnije komplikacije oko Balfurove deklaracije.²²⁵

Treba istaći da određenu zaslugu za donošenje Balfurove deklaracije ima ranije pomenuta "Kambonova deklaracija". I sam lord Balfur izjavio je više puta da "bez Francuske deklaracije ne bi bila moguća ni njegova deklaracija."²²⁶ Međutim, mora se imati u vidu da je ova “iskrenost” britanskog ministra vjerovatno za cilj imala i da bar dio kasnijih negativnih kritika Balfurove deklaracije usmjeri ka Parizu.

Jedna od posebno zanimljivih strana Balfurove deklaracije je tumačenje njenog sadržaja. Od 117 riječi deklaracije dvije izazivaju posebno interesovanje. Riječ je o pojmu "nacionalno ognjište" ili "nacionalni dom" (national home). Šta se misli pod njim? Ovo pitanje izazivalo je stalne nesuglasice među svim neposredno zainteresovanim (Englezi, Jevreji, Arapi...), kao i među mnogim istoričarima. Cionisti smatraju da se pod spornim pojmom misli na nacionalnu državu, tj. da se ovom deklaracijom "ustanovljuje pravo jevrejskog naroda na narodnu domaju u Palestini", te da je njom "unekoliko i cionistički pokret priznat za predstavništvo jevrejskog naroda."²²⁷

Sa druge strane, Englezi su u tumačenju Balfurove deklaracije bili uzdržljiviji. Sam predsjednik vlade Lojd Džordž isticao je da se pod "nacionalnim domom" podrazumijevaju "pune olakšice palestinskim Jevrejima u njihovom naporu da putem razvoja prosvete, poljoprivrede i industrije izgrađuju svoj centar nacionalne kulture i života, te da zato taj pojam ne podrazumeva neizbežnost stvaranja jevrejske države, jer to pitanje zavisi od postepenog razvoja u saglasnosti sa zakonitostima opšte političke evolucije..."²²⁸. Međutim, isti Lojd Džordž neposredno nakon donošenja Balfurove deklaracije navodno je rekao Vajcmanu: "Sada imate svoju državu. Na vama je da pobijedite u utrci."²²⁹

Mora se primjetiti da je ovakvim demagoškim, dvosmislenim pa i kon­tra­dik­tor­nim izjavama britanski premijer samo doprinio daljoj konfuziji oko tumačenja deklaracije i dao za pravo Goldi Meir da u svojim memoarima kaže: "Nejasan način izražavanja te izjave ŠBalfurove deklaracijeĆ slijedećih je godina skrivio beskrajno pro­li­je­va­nje krvi".

Nasuprot cionistima, postoji mišljenje da se u Balfurovoj dek­la­ra­ciji "nije spominjala, niti se mislilo na državu", i da je "aranžman predviđao uspostavljanje britanskog protektorata nad Pa­le­sti­nom uz podršku cionističkog pokreta, i to je sve."²³⁰

Jedna od mnogih nejasnoća jeste i to šta se u deklaraciji podrazumijeva pod Palestinom. Cionisti su htjeli pod taj pojam podvesti i Transjordaniju, koja je nekada davno stvarno i bila u sastavu jevrejske države i naseljena Avramovim potomcima. Ipak, uskoro se pokazalo da su Britanci u deklaraciji mislili samo na Cisjordaniju, tj. teritoriju zapadno od rijeke Jordan.

Da zbrka oko tumačenja deklaracije bude još veća, doprinio je i spor oko jedne jezičke finese. Pošto je, naime, neposredno nakon donošenja akta malo ko mogao da dođe do njegovog originalnog ili zvaničnog teksta, postavljalo se pitanje: da li ispred već dovoljno spornih engleskih riječi national home stoji neodređen član a ili određen the? U prvom slučaju riječ bi bila o nekom nedefinisanom, a u drugom slučaju o konkretnom, određenom "nacionalnom domu". Ipak, ovakva pretjerivanja ne zavrijeđuju veću pažnju, pogotovo što se danas zna da tekst deklaracije sadrži neodređen član a.

*

* *
Nedugo nakon donošenja deklaracije priznale su je i druge velike sile, ali je interesantno da ju je prva u svijetu zvanično podržala srpska vlada. Već decembra 1917. šef Srpske ratne misije u SAD Milenko Vesnić uputio je članu misije kapetanu Davidu Albali, Jevrejinu i cionisti, pismo sljedećeg sadržaja:

"Moj dragi kapetane Albala,

Želim da izrazim Vašoj jevrejskoj braći simpatije srpske vlade i srpskog naroda za ponovno uskrsnuće jevrejske države u Palestini, shodno njihovim mnogobrojnim sposobnostima i njihovom nesumnjivom pravu, čime će oni ponovo zauzeti istaknuto mesto u društvu naroda. Uveren sam da će ostvarenje njihovih ideala biti ne samo njima od koristi, već i vaskolikom čovečanstvu.

Vama je dobro poznato, dragi kapetane Albala, da nema naroda na svetu koji simpatiše sa gore pomenutom idejom više no srpski narod. Zar mi ne prolivasmo gorke suze na obalama Vavilona, na domaku naše ljubljene i tek nedavno izgubljene domovine? Kako da ne učestvujemo u težnjama i patnjama jevrejskog naroda, kad su se naši zemljaci Vašeg porekla i Vaše vere borili za svoju srpsku otadžbinu isto tako hrabro kao i naši najbolji sinovi?

Nama će biti žao, ako nas i jedan od naših sugrađana Jevreja bude napustio i vratio se u svoju obećanu zemlju, ali ćemo se tešiti nadom, da će nam oni ostaviti zamašan deo svojih srdaca i postati najjača veza između slobodnog Izraela i Srbije.

Uveravajući Vas, dragi kapetane Albala, u svoje odlično poštovanje ostajem
Vaš.

Vesnić, s. r.".²³¹

*

* *
Bez obzira na sve kontroverze, Balfurova deklaracija predstavlja važan međaš u istoriji cionističkog pokreta. Od 2. novembra 1917. počinje nova etapa u cionističkoj prošlosti, etapa "obogaćena" novim borbama, usponima i padovima, koja će konačno i dovesti do ostvarenja cionističkog "sna". Međutim, to nije predmet ovog rada.