Od bazelske do balfurove deklarcije

4. PRVI CIONISTIČKI KONGRES

Iako je ponekad izgledalo da Hercl uzalud troši snagu, da nema jasnu predstavu o tome šta i kako hoće, da je preveliki idealista i sanjar,⁹³ pokazalo se da on ima dobre organizatorske sposobnosti i da njegove ideje nisu puka utopija. Već samo organizovanje skupa narodnih predstavnika, da bi se poslije više od osamnaest vijekova razmatrale mogućnosti rješavanja jevrejskog pitanja i stvaranja nacionalne države, predstavlja ogroman uspjeh.

Kongres je održan od 29. do 31. VIII 1897. u jednom bazelskom hotelu. Među 204 delegata našli su se slobodni mislioci, rabini, ortodoksni i reformisani Jevreji, stari i novi nacionalisti, bogati preduzimači i socijalisti, intelektualci, zanatlije, studenti i drugi, a bilo je i nekoliko nejevreja. Došli su iz Njemačke, Austro-Ugarske, Rusije, Rumunije, Engleske, SAD, Srbije, skandinavskih zemalja, Palestine i drugih krajeva svijeta, a većina njih bili su pristalice pokreta Ljubitelji Ciona.⁹⁴

Skup je otvorio ljekar iz Rumunije Karl Lipe, kao najstariji delegat, a radni dio počeo je govorom Teodora Hercla. Uz neke opšte napomene, Hercl je iznio i dva osnovna cilja pokreta: (1) "povratak jevrejstvu pre povratka u Svetu zemlju" i (2) polaganje kamena temeljca "zgrade u koju će se jednom skloniti jevrejski narod".⁹⁵ Podneseni su i izvještaji o položaju Jevreja u svijetu, o njihovom materijalnom i moralnom stanju, raspravljano je o putevima postizanja političkih ciljeva, organizovanju pokreta, osnivanju fonda za kupovinu zemljišta, te o himni. Pjesma Hatikva (Nada) galicijskog Jevrejina Naftalija Herca Imbera, do tada himna Ljubitelja Ciona, izabrana je za obilježje cionističkog pokreta.⁹⁶

Kongres je proklamovao osnivanje Svjetske cionističke organizacije (SCO), a njene ciljeve formulisao je Maks Nordau u dokumentu poznatom kao Bazelska deklaracija (program). Ona glasi:

"Cionizam ima za cilj da jevrejskom narodu stvori domovinu u Palestini koja bi bila obezbeđena javnim zakonom.

Kongres je razmotrio sledeće načine za postizanje tog cilja:

1. Unapređenje pogodnih linija za naseljavanje Palestine Jevrejima koji se bave poljoprivredom, zanatstvom i trgovinom.

2. Organizovanje i povezivanje sveg jevrejstva putem odgovarajućih institucija, lokalnih i opštih, u skladu sa zakonima svake zemlje.

3. Jačanje osećanja jevrejske pripadnosti i nacionalne svesti.

4. Preduzimanje pripremnih koraka za obezbeđenje saglasnosti vlade, ukoliko je potrebna, za ostvarenje ciljeva cionizma."⁹⁷

Usvajanje ove deklaracije od strane jednog skupa na kome su se poslije toliko vremena našli predstavnici jevrejskog naroda ima istorijski značaj. Naime, Bazelska deklaracija proklamovala je aktivnu i, što je najvažnije, organizovanu političku i svaku drugu borbu za stvaranje (obnovu) jevrejske države, čime bi se rješili brojni problemi Jevreja rasutih po dijaspori. Mada delegati nisu demokratski birani, a time ni pravi reprezenti naroda, mada na skupu nisu bili predstavnici mnogih jevrejskih zajednica, Kongres je uzeo za sebe opštejevrejske prerogative. To, svakako, umanjuje vrijednost skupa, legitimnost odluka, pa i same deklaracije, ali učinak je, ipak, neosporno veliki. Kongres nije izmirio razne političke i ideološke struje u jevrejstvu, ali je mnoge od njih obuhvatio, stavio "pod jednu kapu", a i to je, u tadašnjim uslovima, bio veliki uspjeh. Tako je Kongres postao "vaspitač" političke demokratičnosti i arena na kojoj su se borile različite struje, pa čak i – što je svojevrstan presedan – mnogi protivnici cionizma. Bez obzira na svu heterogenost u Kongresu, pa i van njega, stvoren je cionistički pokret koji će vremenom uzimati sve jačeg korijena i dobijati sve izraženija obilježja nacionalnog pokreta jevrejskog naroda.

5. ORGANIZACIJA I INSTITUCIONALIZACIJA POKRETA

Već na I kongresu otpočelo je organizovanje i stvaranje institucija cionističkog pokreta. Rad na tome nije bio nimalo lak i jednostavan iz dva razloga: (1) Jevreji su živjeli raseljeni po čitavom svijetu, pa je u praktičnom smislu bilo teško organizovati njihovu cionističku djelatnost, (2) unutar jevrejstva postojale su brojne političke, ideološke, kulturne, religijske i dr. struje i frakcije koje su otežavale jedinstven rad stvarajući često autonomne, paralelne, pa i suparničke organizacije. Uslijed toga i cionistički pokret će dobiti specifičnu formu u vidu niza podorganizacija, udruženja, ustanova i fondova na lokalnom, regionalnom i opštem nivou, što je često unosilo zbrku i dovodilo do novih sukoba i podjela unutar pokreta.

Organizacija je za predsjednika dobila Teodora Hercla, a za njegove zamjenike izabrani su Nordau, Salc i Pinels. Bez obzira na jaku opoziciju, te česte napade na njega, Hercl je imao neosporni ugled, pa i izvjesnu harizmu, čime je, na neki način, spojen parlamentarni demokratizam sa principom vođe od autoriteta.⁹⁸

Članstvo u cionističkom pokretu podrazumijevalo je plaćanje članarine – šekela⁹⁹ u mjesnoj organizaciji. Aktivno biračko pravo sticalo se sa osamnaest, a pasivno sa dvadeset četiri godine. Članovi SCO u jednom mjestu sačinjavaju mjesnu organizaciju, a sve mjesne organizacije jedne države se organizuju u zemaljske cionističke organizacije koje imaju svoje konferencije i izvršne organe (egzekutive). Kasnije će biti stvarane i posebne federacije više zemaljskih organizacija jedne regije ili onih koje zastupaju posebnu struju unutar cionizma. Za konstituisanje ovih federacija biće neophodan određen broj članova tj. platiša šekela (tri hiljade) i odobrenje Akcionog komiteta.¹⁰⁰

Najviši organ SCO je Kongres. Sastajao se svake godine do petog zasjedanja, a kasnije svake druge godine, izuzev u vrijeme rata kada se ne saziva.¹⁰¹ Čine ga predstavnici svih zemaljskih organizacija i federacija koji se u njima biraju neposrednim i tajnim glasanjem. U početku biran je jedan delagat na 200, a kasnije na 400 cionista.¹⁰²

Izuzev Kongresa, najviši organ SCO je Centralni komitet, tzv. Mali kongres. Obrazuju ga članovi Akcionog komiteta, zastupnici zemaljskih udruženja i federacija, predsjedavajući posljednjeg zasjedanja, a kasnije i po jedan predstavnik akcionara iz Jevrejske kolonijalne banke, Anglo-palestinske kompanije i Jevrejskog nacionalnog fonda. Centralni komitet je najviša instanca između dva kongresa. Saziva se na poziv Užeg akcionog komiteta, a od 1901. i svake godine u kojoj se ne održava kongres.¹⁰³

Radni (Veliki) akcioni komitet sastoji se od 25 članova koje biraju Kongres i članovi Užeg akcionog komiteta. Sastaje se najmanje jadanput u tri mjeseca.

Članove Užeg (Izvršnog) akcionog komiteta bira Kongres. Za članove ovog tijela¹⁰⁴ bilo je poželjno da, zbog obaveza u njemu, žive u mjestu koje je određeno za sjedište Komiteta. Za Herclovog života sjedište ovog izvršnog organa SCO bio je Beč, a kasnije Keln, Berlin i London.¹⁰⁵

Od samog početka, pored stvaranja političko-teritorijalnih organizacija, pristupalo se i organizovanju brojnih kompanija, banaka, fondova i sl, sa ciljem praktične realizacije cionističkih ideja. Tako je marta 1899. u Londonu osnovana je Jevrejska kolonijalna banka (Jewish Colonial Trust) kao dioničarsko društvo čiji je cilj finansijsko potpomaganje cionizma, prvenstveno kolonizacije Palestine. Bankom je upravljalo Vijeće koga su tvorili isključivo članovi Akcionog komiteta SCO. Nominalna vrijednost akcije određena je na samo jednu funtu sterlinga da bi banka bila pristupačna i siromašnijim pristalicama cionizma.¹⁰⁶

Još na I kongresu cionista prof. Herman Šapira predložio je stvaranje Jevrejskog nacionalnog fonda (Jewish National Fund ili Keren Kajemet Lejisrael), a predlog je realizovan na V kongresu 1901. na ponovnu inicijativu ovaj put njemačkog Jevrejina Johana Kremenickog, koji će postati i prvi predsjednik Fonda. Jevrejski nacionalni fond stvoren je po uzoru na starojevrejsko agrarno zakonodavstvo čiji je osnov u božijem, tj. narodnom vlasništvu nad zemljom. Fond ima za cilj stvaranje jevrejskih veleposjeda u Palestini, sprečavanje špekulacija i obezbjeđivanje socijalne pravde među jevrejskim kolonistima. Imovina Fonda je neprikosnovena svojina naroda i smije se koristiti isključivo za kupovinu zemljišta i to tek kada to Kongres odobri. Godine 1903. odlučeno je da Fond mora raspolagati sa najmanje 200 000 funti da bi se polovina od toga mogla utrošiti. Prihodi Jevrejskog nacionalnog fonda potiču od dobrovoljnih priloga skupljenih u toku prazničnih obreda, od zavještanja, donacija, posebnih poštanskih markica, samooporezivanja itd.¹⁰⁷

Na IV kongresu 1900. godine odlučeno je da se osnuje i Anglo-palestinska kompanija (Anglo-Palestine Company), a odluka je sprovedena u djelo februara 1904. Kompanija je izrasla iz Jevrejske kolonijalne banke. Sjedište joj je bilo takođe u Londonu, a predstavništva je imala u Jafi, Jerusalimu, Haifi, Tiberijasu, Safedu, Hebronu i Bejrutu.¹⁰⁸

Tri, gore pomenute, najznačajnije cionističke poslovne ustanove odigraće neprocjenljivu ulogu u praktičnom sprovođenju cionističkih planova, prvenstveno kolonizacije i ekonomskog razvoja "Obećane zemlje".

III ORGANIZOVANI CIONIZAM NA DJELU

1. NOVA HERCLOVA DIPLOMATSKA OFANZIVA

Stvaranje SCO naišlo je na nepovjerenje i osudu u velikom dijelu jevrejskog svijeta. Najokorjeliji protivnik cionizma i dalje je rabinat, jer se kao vjekovni vođa jevrejstva osjetio ugroženim od strane novostvorenog pokreta. Ortodoksni rabini vidjeli su u cionizmu jeres koju treba što prije ugušiti, pa su, povrh svega, s tim ciljem organizovali anticionističku religioznu organizaciju Agudat Jisrael.¹⁰⁹

Pored ortodoksnog rabinata cionizam je imao stalne suparnike u raznim reformističkim, asimilatorskim i autonomaškim strujama širom Evrope i u SAD. Najopasniji oponent pokreta u Rusiji bio je ranije pominjani Bund koji je na cionizam i SCO i dalje gledao kao na "reakcionarnu buržoasku pojavu".¹¹⁰

Napadi i osude su se ponajviše sručile na cionističkog vođu Teodora Hercla, ali ga sada nisu pokolebale. Naprotiv, on još upornije i požrtvovanije radi na pridobijanju Jevreja širom Evrope, naročito u Engleskoj, za koju je smatrao da će imati veliki značaj u restauraciji jevrejske države. Zbog toga je predstavnike engleskih Jevreja uključio u Uži akcioni komitet (dalje Akcioni komitet).¹¹¹

Ne odustajući od diplomatsko-političkog puta, Hercl radi na sastanku sa njemačkim carem Viljemom II preko koga bi valjalo uticati na sultana. Oktobra 1898. sa Volfsonom (budućim upravnikom Jevrejske kolonijalne banke), Bodenhajmerom (vođom njemačkih cionista), Šnirerom (potpredsjednikom Akcionog komiteta) i nekolicinom drugih cionističkih lidera Hercl putuje preko Carigrada u Palestinu, koju uskoro treba da posjeti Viljem II. U Carigradu se tajno sastaje sa njemačkim carem i njegovim ministrom spoljnih poslova grofom Bilovom. Od njih Hercl traži da kod sultana isposluju hatišerif kojim bi ovaj odobrio stvaranje jevrejske autonomne oblasti u Palestini. Međutim, sve se svelo na kajzerova obećanja.¹¹²

I u Svetoj zemlji Hercl se sastao sa carem – ovaj put javno – i tom prilikom ponudio mu protektorat nad jevrejskom kolonizacijom. Ishod "hadžiluka" nije bio jasan sve dok evropske novine nisu sarkastično objavile da je car u Palestini primio "jednu jevrejsku deputaciju koja mu je predala album fotografija".¹¹³ Bilov je kasnije u memoarima pisao da je sultan Abdul Hamid II bio protiv stvaranja jevrejske države i da je to presudno uticalo na držanje Viljema II. Ipak, Hercl se nije mnogo razočarao, jer je, kako sam kaže, ubrzo shvatio da bi "protektorat samo momentalno bio od važnosti, dok bismo kasnije za nj platili skupe kamate".¹¹⁴

Nakon III kongresa SCO (Bazel, 1899) Hercl stupa u vezu sa austrijskim ministrom Kerberom i britanskim premijerom Solzberijem. Ciljevi su isti kao i do tada, ali i rezultati. Ovi neuspjesi Herclove diplomatije jačaju njegovu opoziciju u cionističkim redovima, ali on se ne predaje. Maja 1901. ponovo putuje u Carigrad. Sastaje se sa sultanom, obećava mu pomoć (navodno 100 000 000 funti sterlinga) za oživljavanje turskih finansija. Međutim, kada se vratio u zapadnu Evropu, doživljava "hladan tuš", jer bogati Jevreji odbijaju da daju novac Turskoj.¹¹⁵

Opozicija u cionističkom pokretu i dalje jača jer Herclova putešestvija ne daju nikave konkretne rezultate. Pod njenim pritiskom na V kongresu SCO 1901. u Bazelu stvoren je Jevrejski nacionalni fond kao svojevrsna protivteža neplodnoj Herclovoj diplomatiji. Međutim, Hercl je uporan i, iako već slabog zdravlja, opet putuje u Carigrad. Abdul Hamid je sada spreman da primi Jevreje u bilo koji dio carstva, ali ne i u Palestinu. Nudi im državljanstvo, a traži novčanu "injekciju" za "Bolesnika sa Bosfora". I ovi pregovori ostali su jalovi.¹¹⁶

Hercl se sada ponovo okreće pariskom baronu Rotšildu, pregovara o kolonizaciji Kipra, dijela Sinaja i Palestine, ali opet bez krajnjeg uspjeha. Slično je bilo i sa još jednim putovanjem u Carigrad februara 1902.¹¹⁷

U ovo vrijeme osnivač političkog cionizma piše još jednu knjigu – cionistički roman Stara-nova zemlja (Altneuland). U romanu Hercl iznosi vizije o useljavanju hiljada Jevreja u "Obećanu zemlju", o progresu u "Staroj - novoj zemlji" i, uopšte, o budućoj jevrejskoj državi u Palestini. Herclova poruka Ako želite, to nije bajka sa naslovne strane knjige nije ga sačuvala od ponovnih kritika za utopizam.¹¹⁸

2. PODJELE UNUTAR CIONIZMA

Razlike i suprotnosti u cionističkom pokretu, koje postoje od samog početka, postepeno su dolazile do izražaja. Tome su, pored stalnih razmimoilaženja oko načina ostvarivanja cionističkih ciljeva, pa i samih ciljeva, doprinosili i Herclovi neuspjesi u međunarodnoj politici. Pitanje naseljavanja Palestine bilo je najveći izvor neslaganja i sukoba. U tome je Hercl od početka imao opoziciju u pristalicama pokreta Ljubitelji Ciona. Oni su se protivili masovnom naseljavanju Svete zemlje iz obzira prema Porti, ali se, ipak, nipošto nisu odricali tajne, postepene infiltracije. Uporišta Herclovih protivnika bila su u Rusiji, Galiciji i "berlinskom krugu" oko Vilija Bambusa, izdavača časopisa Cion.¹¹⁹

Do II kongresa 1898. u Bazelu, SCO-i prišlo je ukupno čak 913 lokalnih jevrejskih organizacija, ponajviše iz Rusije. To je proširilo bazu pokreta, ali i pojačalo trvenja između zapadnoevropskih i istočnoevropskih cionista. Pokret se podijelio na "političare" (zapadne zajednice) i "pragmatičare" (istočne zajednice). "Pragmatičari" predvođeni Haimom Vajcmanom bili su protiv čekanja sultanovog hatišerifa o pravu Jevreja na Palestinu i tražili da se odmah započne organizovano useljavanje. Povrh toga, oni su bili isključivo za Palestinu kao lokaciju buduće jevrejske države, za razliku od Hercla koji nije, bar kao privremene, odbacivao ni druge solucije. "Pragmatičari" su kritikovali Hercla i za preuveličavanje značaja sultana i bogatih zapadnih Jevreja.¹²⁰

Već na II kongresu zagovornici "praktične" kolonizacije ("pragmatičari") odnijeli su prevagu, ali je sukob bio daleko od konačnog prevazilaženja.

U ovo vrijeme aktuelizovana je jedna od najspornijih tema u cionističkom programu. To je tzv. kulturno pitanje, tj. odnos cionizma prema jeziku, vaspitno-obrazovnom radu u školama, pa i prema religiji. Sam Hercl zagovarao je neutralan stav prema pitanju religioznosti kako bi pridobio i Jevreje ateiste. On je sudbinu Jevreja smatrao politi­čko na­cionalnim a ne teološko-kulturnim pitanjem. Međutim, odvajanje ovih segmenata jevrejskog bića bilo je nemoguće. Problem je dodatno otežavao sukob zagovornika novohebrejskog jezika i jidiša. Jidiš je bio jezik najbrojnijih Jevreja – Aškenaza Evrope, SAD i nekih drugih dijelova dijaspore. Za jidišiste hebreizam je bio "zanesenjačka romantika malograđanskih intelektualaca i reakcionarni štetni utopizam koji ignoriše stvarne životne i kulturne potrebe jevrejskih narodnih masa".¹²¹ Protiv novog hebrejskog jezika bili su i ortodoksni rabini koji su, kao i sve dogmate, strahovali od svih vrsta novotarija.

Kulturno pitanje je u okviru cionizma izrodilo posebnu struju takozvanih "duhovnih cionista", na čijem čelu je čuveni Ahad Haam. On se zalagao za Palestinu kao duhovni centar jevrejstva i optuživao je Hercla da je zaboravio na jevrejsku kulturnu tradiciju u čijoj je obnovi Ahad Haam vidio rješenje jevrejskog položaja u dijaspori. "Duhovni cionisti" su bili malobrojni ali su ipak uticali na politički cionizam u pravcu produbljivanja, produhovljavanja pokreta, mada se suštinske suprotnosti nisu mogle izmiriti.

Protivnici Herclovog cionizma bili su i brojni poluasimilovani Jevreji zapadne Evrope. U njihovim krugovima nastala je struja, tzv. "dijaspora nacionalizma", čiji je idejni vođa Simon Dubnov. Za ovu frakciju udobni život u evropskim varošima bio je mnogo privlačniji od "prašnjave Palestine". Dubnov i njegove pristalice su Heclovoj jevrejskoj državi suprotstavljali svoju koncepciju autonomije Jevreja u dijaspori kao "duhovno kulturne nacije", što je doprinosilo daljem razuđivanju a time i slabljenju pokreta.

Sa ciljem da se preovladaju navedene razlike i sukobi u jevrejstvu i cionizmu, Haim Vajcman sa Leom Mockinom, Martinom Buberom, Bertoldom Fajvelom i Davidom Tričom 1901. osniva Cionističku demokratsku frakciju – CDF.¹²² Frakcija je zagovarala ponarodnjavanje pokreta, bavljenje trenutnim potrebama Jevreja u dijaspori (tzv. "savremeni rad") i prevazilaženje suprotnosti "političkog" i "kulturnog" cionizma. Dakle, CDF je težila da objedini tri glavne struje u cionističkom pokretu: formalno-politički nacionalizam ("herclizam"), duhovno-kulturni nacionalizam ("ahad-haamizam") i dijaspora naci­ona­li­zam ("dubnovizam").

Odnos cionizma prema Jevrejima u dijaspori je za CDF bilo jedno od najtežih pitanja. Da li su oni koji ne žele da idu u Palestinu i ostaju u dijaspori loši Jevreji? Da li se cionistički pokret treba baviti i njihovim problemima? Da li se kulturne i druge tekovine dijaspore mogu spajati i da li treba da se spajaju sa cionizmom? Sve su to itekako važna, ali i teško rješiva pitanja oko kojih su se stalno lomila koplja i koja ni Vajcmanova CDF, ni kasniji cionizam, nisu u potpunosti rješili faktički sve do danas.

Velika, po mnogima najveća, trvenja u cionističkm pokretu izazivao je odnos prema jevrejskoj religiji. Herclov ateizam imao je mnogo protivnika. Dio njih, predvođen rabi Isakom Jakobom Rajnesom (1839-1915), 1902. u Vilnu osnovao je udruženje Mizrahi^*, kao društvo cionista vjernih Tori. Cilj mizrahista je realizacija Bazelskog programa u duhu tradicije i na osnovama Mojsijevih zakona. Udruženje je ubrzo steklo popularnost širom svijeta i postalo samostalno, sa posebnim vođstvom, mada formalno i dalje u okviru SCO.

Prvih godina XX v. pojavila se još jedna značajna cionistčka frakcija – jevrejska socijalistička radnička partija Poale Cion (Radnici Ciona). Nastala je u zemljama u kojima su živjele kompaktne jevrejske radničke mase: u Austriji (1901), SAD (1904), Rusiji, Engleskoj i Palestini (1906). Na I konferenciji 1907. u Hagu zemaljske partije su se objedinile u svjetsko udruženje radnika cionista.¹²³ Idejni tvorac pokreta Poale Cion Ber Borohov (1881-1917) težio je “naučno”, na bazi marksizma, objasniti jevrejski nacionalizam. Vremenom se u pokretu kristališu dvije struje. Prvu čine ruski poale-cionisti koji su bliski marksističkom shvatanju pitanja radnika i nacije, dok drugu zastupaju uglavnom jevrejski radnici u SAD i Austriji koji prednost daju nacionalnom na uštrb socijalnog pitanja.¹²⁴ Pokret Poale Cion ostao je na istorijskoj sceni, ali u rješavanju jevrejskog nacionalnog pitanja, ipak, nije igrao značajniju ulogu.

Sve navedene, kao i neke druge manje značajne podjele unutar cionizma u prvi plan izbijaće svaki put kada se pokret nađe pred konkretnim problemima i dilemama. To će se vidno manifestovati u narednim događajima.

3. PLAN UGANDA

Herclova "putujuća diplomatija" nije davala željenih rezultata. Tenzije unutar pokreta i dalje su rasle. Kolonizacija Palestine slabo je napredovala. Stanje je dodatno pogoršavao novi talas antisemitizma u Rusiji. Incidenti u Moskvi, Petrogradu i Harkovu prerasli su u masovne pogrome. Jevreji su proglašavani krivcima za glad, epidemije kolere i sl. Da je antisemitizam konstanta u politici carske Rusije pokazalo se u Kišinjevu aprila 1903. u vrijeme krvavog pogroma u kome je bilo 45 mrtvih i oko 1 000 ranjenih Jevreja, te oko 2 000 opljačkanih i zapaljenih jevrejskih kuća i radnji. Inicijator pogroma bio je niko drugi do carski ministar unutrašnjih poslova Vjačeslav Konstantinovič Ple(h)ve.¹²⁵

Iste godine u Rusiji su se pojavili čuveni Protokoli sionskih mudraca¹²⁶ koji "dokazuju" jevrejsku međunarodnu zavjeru u sprezi sa masonima. Ovaj falsifikat poslužio je kao pokriće ruskim vlastima za pojačane pogrome. Zaživljavala je politika "tri trećine" (trećinu Jevreja pobiti, trećinu pokrstiti, a trećinu protjerati) prokuratora Svetog sinoda ruske crkve Konstantina Petroviča Pobjedonosceva.¹²⁷ U osnovi ruskog antisemitizma i dalje je korišćenje Jevreja kao "žrtvenog jarca" i "ventila" za smirivanje nagomilanog socijalnog nezadovoljstva i slabljenje revolucionarnog pokreta.

Pogrom u Kišinjevu naveo je Hercla da traži prijem u Petrogradu (St. Peterburg). Pošto je dobio poziv iz carske prijestolnice, Hecl avgusta 1903. odlazi u Rusiju bez konsultacije sa vođstvom cionističkog pokreta. Njegov sastanak sa osvjedočenim antisemitom ministrom Pleveom izazvao je oštre zamjerke opozicije u pokretu. Ruska vlada je, ipak, uz carevu saglasnost izdala deklaraciju u kojoj se ističe da se Rusija neće protiviti jevrejskim ciljevima u Palestini; štaviše, vlada obećava da će na Porti podržavati jevrejsku kolonizaciju Svete zemlje, te da neće ometati rad cionista, već će ga i pomagati. Uskoro se, međutim, pokazalo da su obećanja ruskih vlasti bila lažna i da je Herclova posjeta Petrogradu malo šta izmijenila. Pogromi su nastavljeni, a rijeka jevrejskih iseljenika usmjerena ka SAD i zapadu Evrope bivala je sve veća.¹²⁸

Sada i Hercl počinje da razmišlja o što bržem iznalaženju rješenja. Pošto je i sam uvidio da njegova "čarter politika" ne daje rezultate, shvatio je da, ukoliko želi konkretne i skore plodove svoga rada, mora nešto promijeniti. Promjena je bila velika i u mnogo čemu sudbinska. Umjesto ka Carigradu, Hercl sada svoj (i cionistički) pritisak zakreće ka Londonu. Rukovodio se činjenicama da Engleska kao velika sila ima interese na Bliskom istoku, pa i u Palestini, te da je za jevrejsko pitanje dodatno zainteresovana u svjetlu useljavanja brojnih ruskih Jevreja na Ostrvo. Obostrani interesi su, dakle, postojali. Trebalo ih je "samo" povezati i uskladiti.

Još oktobra 1902, Hercl se sastao sa britanskim ministrom kolonija Džozefom Čemberlenom kome se žalio na neuspjeh svojih posjeta Porti: "Znate šta su pregovori sa Turcima. Ako želiš da kupiš tepih, prvo moraš popiti mnogo kafe i ispušiti stotinu cigareta, onda pričate o porodičnim stvarima, s vremena na vrijeme kažete opet nekolko riječi o tepihu. Sad, ja imam vremena da pregovaram, ali moj narod nema […]. Moram mu pomoći."¹²⁹ Tokom razgovora Čemberlen je predložio stvaranje jevrejske naseobine u El Arišu, na sjeveru Sinajskog poluostrva, ali je Hercl to odbio riječima: "Nećemo u Egipat – tamo smo već bili."¹³⁰ Međutim, odmah se predomislio i u Kairo poslao Leopolda Grinberga da pregovara sa britanskim guvernerom (vicekraljem) Kramerom i egipatskom vladom, a uskoro se i sam tamo uputio. Da bi se plan ostvario trebalo je, međutim, pridobiti Portu (Egipat je u to vrijeme nominalno u sastavu Turske imperije) i rješiti pitanje navodnjavanja sušne zemlje El Ariša. Pregovori su trajali mjesecima, da bi na kraju maja 1903. kairska vlada obavijestila Hercla da, zbog nemogućnosti dovođenja dovoljne količine vode iz Nila do El Ariša, napušta projekat. Postoje mišljenja da je plan, ipak, propao prvenstveno zbog pritiska Porte na vladu u Kairu.¹³¹

Istrajni Hercl išao je dalje. Već krajem maja napisao je Rotšildu: "Nisam obeshrabren. Već imam novi plan, a jedan vrlo moćan čovjek spreman je da mi pomogne."¹³² Taj čovjek je opet bio ministar Čemberlen. On je u međuvremenu posjetio britansku Istočnu Afriku, gdje je došao na ideju da Herclu ponudi naseljavanje Jevreja u Ugandu. Tačnije, riječ je o 5-6 hiljada kvadratnih milja na platou Guas Ngišu na granici Kenije i Ugande, gdje su po Čemberlenovom predlogu postojali pogodni uslovi za uzgoj šećera i pamuka.¹³³

Pritisnut teškim položajem Jevreja, posebno ruskih, Hercl je prihvatio predlog ne sluteći da će time cionistički pokret uvući u do tada najdublju krizu. "Vođa Ciona" se pitao: "Nije li to prvi put u istoriji Dijaspore da Jevreji dobijaju mogućnost da stvore jednu autonomnu zajednicu koja bi možda mogla poslužiti kao uzor budućoj jevrejskoj državi u Palestini?"¹³⁴ Ipak, mnogi, naročito ruski cionisti nisu mislili tako, što će dovesti do raskola koji će kulminirati na VI kongresu avgusta 1903. u Bazelu.

Iako već ozbiljno bolestan, Hercl je došao na zasjedanje pun samopouzdanja – na zidu kongresne sale okačio je geografsku kartu Ugande. U svom čuvenom govoru, nakon obrazloženja propasti Plana El Ariš, Hercl iznosi svoj stav o kolonizaciji Ugande, ističući: "Ponuda se sastoji u autonomnoj kolonizaciji Istočne Afrike (Uganda) tj. sa jevrejskom administracijom i lokalnom vladom, na čelu sa visokim jevrejskim funkcionerima, koji će, naravno, biti podređeni engleskoj vrhovnoj kontroli. Imajući u vidu položaj judejstva i hitnost iznalaženja puta da se taj položaj popravi, smatrao sam obaveznim da zatražim dozvolu Engleza da ovu ponudu prenesem Kongresu. Smatram da Kongres treba da prihvati ovu ponudu. Ova ponuda nam je učinjena na način koji omogućava da popravimo položaj našeg naroda i olakšamo njegovu nesreću, ne odričući se pri tome velikih principa našeg pokreta. Istina, Uganda nije Cion, i to ne može nikada biti. To je samo zamena koja poprima nacionalni i politički karakter. Mi još ne možemo dati znak našem narodu da krene u Palestinu i to nećemo učiniti. Afrički predlog je samo izuzetna mera, čiji je cilj da se ublaži tragična situacija i da se spasu od uništenja razbacana stabla jevrejskog naroda zbog neizvesnosti sadašnjih filantropskih akcija."¹³⁵

Iako se o Planu Uganda govorilo i prije VI kongresa, Herclova besjeda izazvala je senzaciju, ali i rasplamsala podjele. Skoro svi delegati iz zapadne Evrope, kao i Nahman Sirkin (1867-1924), jedan od osnivača Poale Cion pokreta u SAD, bili su uz Hercla i njegovog vjernog saradnika Nordaua. Sa druge strane, većina ruskih cionista bila je protiv predloga o Ugandi. Oni su u njemu vidjeli opasnost od rasipanja snaga i skretanje od glavnog cilja. Njima u prilog išla je i činjenica da je Uganda, ipak, bila prilično nepogodna za masovnu kolonizaciju, kao i da su cionistički fondovi tada bili slabi za finansiranje jednog takvog projekta. Posebnu težinu imalo je držanje predstavnika Kišinjeva koji, bez obzira na pogrome nad tamošnjim Jevrejima, nisu htjeli poći nigdje osim u Palestinu. Protiv Plana Uganda bio je i Vajcman koji je u svom govoru delegatima Kongresa rekao: "Ako su britanska vlada i narod ono što ja mislim da jesu, ponudiće nam nešto bolje".¹³⁶

Istočnoevropski cionisti bili su i protiv Herclovog predloga o slanju u Ugandu jedne komisije koja bi imala zadatak da ispita mogućnost kolonizacije i života Jevreja na ponuđenoj teritoriji. Ipak, pristupilo se glasanju. Za slanje komisije bilo je 295, protiv 177, a uzdržanih 132 poslanika.¹³⁷

Tako se na VI kongresu iskristalisala podjela u cionističkom pokretu na "cionističke cioniste", koji su se zalagali za jevrejsku državu isključivo u Palestini, i "teritorijaliste", koji su pristajali i na stvaranje države u nekom drugom dijelu svijeta. Vođa "cionističkih cionista" bio je Menahem Mendel Usiškin (1863-1941), koji je poveo agitaciju protiv Plana Uganda. Na meti kritike našao se Hercl i zvanična politička linija cionističkog pokreta. Posebno nezadovoljstvo izazivala je Herclova diplomatska aktivnost, za koju on nije tražio saglasnost Kongresa, kao i njegova navodna izjava prilikom posjete Petrogradu u kojoj ruske cioniste naziva "ateistima i revolucionarima".¹³⁸ "Teritorijalisti" su optuživani da podržavaju asimilaciju, da su im bliži filantropi poput Rotšilda od borbenog cionizma, da zanemaruju kolonizaciju Palestine, ne uvažavaju želje i interese brojnih ruskih Jevreja itd.

Ogorčeni Usiškin je oktobra 1903. sazvao konferenciju ruskih cionista u Harkovu. Cilj je bio spriječiti Hercla i njegove pristalice da proguraju prihvatanje plana naseljavanja Ugande. Konferencija je postavila Herclu ultimatum u kome od njega traži da se pismeno odrekne Uganda projekta, te da se obaveže da na budućim kongresima neće iznositi slične predloge, kao i da dâ podršku "praktičarima" u kolonizaciji Palestine. U slučaju da Hercl ne prihvati uslove, ruski cionisti prijete otcjepljenjem.¹³⁹

"Teritorijalisti" su kao odgovor organizovali proteste i manifestacije podrške Herclu. Uvrijeđeni vođa odbio je da prihvati delegaciju ruskih cionista ističući da oni samo kao članovi Velikog akcionog komiteta ili gosti mogu učestvovati na zasjedanju Uskog akcionog komiteta i da na sjednicama tih tijela imaju pravo iznositi svoje primjedbe.¹⁴⁰

Sukob oko Ugande prividno je izglađen na zasjedanju Akcionog komiteta u aprilu 1904. Na tom skupu je, u skladu sa odlukom VI kongresa, formirana mješovita englesko-cionistička komisija koja je poslata u Ugandu, a konačna odluka odložena je za VII kongres.¹⁴¹
*

* *
Kriza cionističkog pokreta, u suštini, uzrokovana je razlikama u stanju istočnog i zapadnog jevrejstva. Naime, Jevreji istočne Evrope, asimilovani u manjoj mjeri, iako izloženi stalnom surovom antisemitizmu, nisu željeli da "eksperimentišu"; htjeli su jevrejsku državu u Palestini kao trajno rješenje jevrejskog pitanja zasnovano na istorijskom pravu. Nasuprot njima, zapadni Jevreji, uveliko emancipovani pa i asimilovani, često nisu imali razumijevanja za stavove svoje istočne braće. Istina, mnogi od zapadnoevropskih cionista bili su stvarno bliski malograđanskom filantropizmu, a u cionizmu su vidjeli šansu da se učine "društveno korisnim".

U međuvremenu, Hercl se tvrdoglavo drži diplomatije. Iako mu je "svijeća života" već ozbiljno dogorjela, on januara 1904. putuje u Rim. Sastaje se sa kraljem Viktorom Emanuelom, a zatim i sa papom Pijem X. Katolički poglavar bio je protiv kolonizacije Jevreja pa je tom prilikom, po nekim izvorima, rekao Herclu: "Mi ćemo držati u pripravnosti crkve i svećenike u Palestini da pokrste vaš narod, ako dođe."¹⁴² Golda Meir u svojim memoarima piše da je papa tada istakao da Vatikan ne može spriječiti da "Židovi idu u Jeruzalem, ali nećemo to odobriti Š...Ć Židovi nisu priznali našeg Gospodina; mi ne možemo priznati Židove". U svakom slučaju, podrška pape cionizmu je izostala.
*

* *
Neuspjesi na diplomatskom polju, sukobi unutar pokreta, optužbe na lični račun (da želi postati vicekralj Ugande, da je špekulisao sa novcem, da je izdajica i sl.) teško su pogađale Hercla. Silna uzbuđenja i napetosti njegovo već godinama bolesno srce sve teže je podnosilo. Poslije aprilske konferencije Akcionog komiteta Herclovo zdravstveno stanje postalo je veoma kritično, pa on na insistiranje ljekara odlazi u banju Edlač kod Beča. Međutim, bilo je kasno. U nedjelju 3. jula 1904. u 45-oj godini umro je Teodor Hercl, osnivač i vođa cionističkog pokreta.

Sahrani "oca cionizma" na bečkom groblju Deblinger prisu­stvo­valo je oko sto hiljada Jevreja iz cijelog svijeta.¹⁴³ Bez obzira što se ponekad nisu slagali sa njegovim idejama, stavovima i postupcima, oni su imali poštovanja prema "vođi Ciona". Sukobi koji su nerijetko prerastali i u napade na Herclovu ličnost, naime, nisu imali karakter borbe za vlast i vođstvo pokretom. Iako je unutar cionizma bilo mnogo nesloge i nepoštivanja odluka Kongresa, kao i Herclovih manje-više samoinicijativnih diplomatskih akcija, njegovo liderstvo bilo je – može se, ipak, bez pretjerivanja reći – opšteprihvaćeno. Mada su ga podrugljivo nazivali "Kralj Ciona" ili "Njegovo Veličanstvo" u tome je, kako se "opominje" njegov mlađi savremenik i prijatelj Štefan Cvajg, bilo "nešto istine". Njegov izgled i držanje činili su ga, kako svjedoči poznati pisac, impozantnim.