Od bazelske do balfurove deklarcije

ZAKLJUČAK

TEKOVINE I PERSPEKTIVE RANOG CIONIZMA

Nastanak i prve dvije decenije postojanja cionističkog pokreta nameću pitanja:

- šta je to pokret u prvih dvadesetak godina vrijedno i trajno ostvario?

- kakva je njegova budućnost?

Cionizam kao posljedica emancipacije, asimilacije i ponajviše antisemitizma, plod je evropskog XIX v. i naizgled je sličan nacionalnim pokretima "autohtonih" naroda Starog kontinenta – ali samo naizgled. Između cionističkog i drugih nacionalnih pokreta postoje bitne razlike.

1. Svi evropski nacionalni pokreti svoju borbu neposredno vežu za određenu teritoriju, a Jevreji je nemaju ili, tačnije rečeno, ne žive na njoj. Štaviše, herclijanski cionizam nije čak ni insistirao na pradavnoj jevrejskoj domovini Palestini.

2. Evropski nacionalizmi se "naslanjaju" na blisku nacionalnu istoriju, a Jevreju tu imaju "pauzu" dugu skoro dva milenijuma, ali iza nje i jedinstveno bogatu prošlost iz koje izviru judaizam, a umnogome i hrišćanstvo, pa i islam.

3. Cionistički pokret sve vrijeme, a naročito u početku postojanja, nema masovni karakter, a ima i snažnu opoziciju unutar samog jevrejstva. Zbog toga postoji i mišljenje da je o cionizmu čak teško govoriti kao o pokretu jevrejskog naroda. Mora se, ipak, imati u vidu da je cionizam bio jedini organizovani politički pokret Jevreja rasutih po svijetu i da, bez obzira na sve slabosti i specifičnosti, s pravom nosi atribut jevrejskog nacionalnog pokreta.

4. Cionizam je ponikao u XIX, ali će prve značajnije rezultate dati tek duboko u XX vijeku. Kao takav donekle predstavlja ostatak evropskog XIX v, ali je, sa druge strane, u vremenskom skladu sa razvojem događaja u Palestini i sa konkurentskim arapskim nacionalizmom.

Cionistička ideja stvaranja jevrejske zajednice (države) u Palestini podrazumijevala je savlađivanje pet osnovnih prepreka: 1) Palestina je bila dio Turskog carstva; 2) zemlja nije bila "bez naroda" – nju već vijekovima naseljavaju stotine hiljada Arapa i daleko manji broj Jevreja; 3) bilo je malo Jevreja, naročito onih iz zapadne Evrope, koji su bili spremni da se sele u "Obećanu zemlju"; 4) riječ je o neplodnoj, velikim dijelom neobradivoj zemlji sa teškim uslovima za život Jevreja iz dijaspore koji, sticajem raznih okolnosti, nisu bili skloni poljoprivredi; 5) nezaobilaznu poteškoću činili su i in­te­resi velikih sila, prvenstveno Britanije i Francuske.

U prve dvije decenije postojanja cionističkog pokreta savladana je samo prva prepreka – i to uglavnom ne zaslugom cionista. Rezultati djelovanja pokreta mogu se vidjeti u djelimičnom savlađivanju preostale četiri prepreke. U tome posebne zasluge imaju dvojica najvećih cionista – Hercl i Vajcman.

Herclova zasluga jeste u tome što je našao dovoljno manevarskog prostora da započne akciju. On nije bio niti prvi cionista niti je rješio jevrejsko pitanje, ali je načinio početni, možda najvažniji korak. Sazvao je kongres i nakon skoro dva milenijuma okupio predstavnike jevrejskog naroda – "izmiješao utopiju i stvarnost" i tako stvorio moderni, organizovani politički cionizam.

Hercl je, ipak, napravio i dva ozbiljna "previda". Prvo, preuveličavao je značaj diplomatske akcije kod sultana; još za njegova života ovaj put se pokazao neprohodnim. Drugo, u svojim djelima (Jevrejska država, Dnevnik...) na kongresima, u korespodenciji, pa i u diplomatskim razgovorima Hercl gotovo ne pominje palestinske Arape. Naprotiv, on zagovara geslo o "naseljavanju naroda bez zemlje u zemlju bez naroda".

Herclove zasluge za cionizam ipak su kolosalne. Mnogi ga čak porede sa Mojsijem, jer su se obojica odrekli asimilacije i poveli narod u "Obećanu zemlju" čime i jedan i drugi čine svojevrsne "vododjelnice" u jevrejskoj istoriji. I sam svjestan sopstvene uloge, neposredno poslije I kongresa Hercl je zapisao u svoj dnevnik proročke riječi: "U Bazelu sam položio temelje židovske države. Kažem li to danas, ismijali bi me. Možda već za pet, a zacijelo za pedeset godina svi će to i doživjeti."²³²

Prvi svjetski rat je za cionizam bio novi izazov. U takvoj situaciji u prvi plan izbija Haim Vajcman. On je, svakako, najzaslužniji za dobijanje Balfurove deklaracije, koja je za razbijeni i razjedinjeni cionizam značila "infuziju" u posljednji čas. Ova "infuzija" ne samo da je spasila cionizam od mogućeg odumiranja nego ga je čak i ojačala. Pokret je dobio međunarodno priznanje iza koga su se "krile", osim Britanije, i druge zapadne sile. Značaj priznanja je veći ukoliko se ima u vidu da su ga cionisti dobili od Velike Britanije koja će već idućeg mjeseca (decembra 1917) vojno zaposjesti "Obećanu zemlju".

Tako je Balfurovom deklaracijom zaokružen dvodecenijski period ranog, herclijanskog i postherclijanskog cionizma u kome je pokret uspio da preboli jake "dječje bolesti" i da novo vrijeme dočeka priznat spolja a time ojačan i iznutra.

Prepreke su, međutim, savladane samo djelimično. Borba za stvaranje jevrejske države, nastavljena u izmijenjenim uslovima, trajaće još čitave tri decenije u kojima će sudbinu cionizma u početku određivati sve učestaliji i oštriji sukobi sa Arapima u Palestini, a uskoro i kataklizma evropskih Jevreja – holokaust. Bez obzira koliko to paradoksalno (i nehumano) zvučalo, holokaust će ojačati cionizam kao, uostalom, i raniji antisemitizam. Jevreji će nagrnuti u Palestinu, a kao najveće žrtve rata steći će blagonaklonost mnogih svjetskih faktora, što će im dati dovoljno prostora za obnovu svoje države Erec Izraela. Zasluge za to opravdano se pripisuju cionistima, ali se, uz svu ozbiljnost i poštovanje miliona nevino stradalih Jevreja, može reći da je i Hitler doprinio stvaranju Izraela, svakako bez imalo humanih namjera.

U svakom slučaju, Hercl je zaslužio da njegova velika slika bude iznad glave Davida Ben Guriona kada je ovaj 14. 5. 1948. proglašavao stvaranje Države Izrael, a Vajcman da postane prvi predsjednik te države.

SUMMARY
The Zionist Movement, like any other national movement, has its origin, its genesis, its ideological and actual birth and muturation. During that process lasting one century (from the end of the 18th till the end of the 19th century), many Jews and gentiles about whom we know quite a lot gave their contribution to the opening of the Jewish question and to the formation of the Zionist theory and practice. However, I would here particulary single out Yehuda Alkalai (1798 1878) to whom proper attention is not always paid. In Semlin (a Serbian town, then in the Habsburg Monarhy) as well as throughout Europe and Palestine, Rabbi Alakalai for more than half a century engaged both by word and by act in the integrating and directing of the national forces towards the lasting solution of the position of Jews which implied the restoration of the nation and the state in Palestine. All over and even outside Europe he published tens of books, studies and articles in wich he, several decades before Herzl, plaeded for the restoration of the Hebrew language, for the convocation of some kind of the world Jewish congress, establishment of the general Jewish fund and investment banks, for the launching of a loan and collection of contributions for the purchase of land, for the organized colonization of Palestine etc. The Zionists would later plead for and carry out in practice all these ideas. Besides, there are also reliable indications that Alkalai, through his Semlin neighbour Simon Herz, also influnced his grandson Theodore Herz, the father of the Zionist movement. Because of the above menti­oned, Rabbi Alakalai deserves a place among the greatest forerunners of the political Zionism.

Theodore Herzl, therefore, also has his roots in Semlin.

Cohen bore Naphtali,

Naphtali bore Leopold,

Leopold married Frumenta and bore Simon,

Simon married Rebecca and bore Jakob,

Jakob married Jannette and bore Theodore.
This is how the known part of Theodore Herzl’s genealogical tree looks like, although Cohen being the father of Naphtali is just a reasonable hypothesis.

It is difficult to say how much the Semlin origin and the national liberation movements of the Balkan and other European nations influenced Herzl’s presonality, intentions and idelas; however, it is probable that he as a young and educated humanist found models and inspiration in the struggle of the small Balkan nations for the restoration of their national states. He also might have drawn his strength and optimism from their exsamples when faced with the numerous difficulties which afflicted him personally, the movement he founded and led, as well as the Jewish nation in general.

The role of Theodor Herzl in the foundation of the Zionist Movement is, by all means, colossal. The credit for the convocation of the First Zionist Congress in 1897 in Basel and for the gathering of the Jewish notables in the W.Z.O is mostly due to him. The W.Z.O icluded many political, ideological, cultural and other trends related to Jewishness and placed them under its auspices, but was not able to reconcile them. That determined the destiny of the Movement wich was weakened by constant conflicts and factionalism from the very beginning; they characterized the W.Z.O’s activities both during Theodore Herzl’s leadership (1897 1904) and during his successors David Wolffsohn (1905 1911) and Otto Warburg (1911 1921).

The crisis in the Zionist movement culminated after the World War I broke up. The War divided the greatest part of the Jews, including the Zionists, and even brought them in the position to "hold one another at gunpoint". In such conditions the W.Z.O. was almost paralyzed, although the liaison office was founded in neutral Copenhagen. Nevertheless, as time went by, the British Zionists headed by Chaim Weizmann enjoyed larger and larger prestige. Using the acquired influence as well as understandig and interest of Great Britain, they managed to bring about the Balfour Declaration; for the Zionism, it meant the "infusion" wich would restore and strengthen the movement.

It is interesting to mention that the Government of the Kingdom of Serbia first in the world recognized the rights of the Jews contained in the Balour Declaration: already on December 21, 1917 Milenko Vesnić, the cheif of the Serbian Military Mission in the USA, sent to David Albala, a Serbian Captain, a Zionist Jew and a member of the Mission, the letter in wich he in the name of the Serbian Government and nation exspressed appreciation and support to the restoration of the Jewish state in Palestine.

Thus the Balfour Declaration rounded off the early period of Herzlian and post Herzlian Zionism which lasted for two decades and during which the Movement managed to overcome serious "diseases of infancy" so that it met new time recongnized abroad and thus strengthened within.

Preveo dr Predrag Novakov
IZVORI I LITERATURA

Aksentijević, Mirko, Palestinski dosije, NIN, Beograd 1979.

Alkalaj, dr David, O cionizmu. Njegov značaj i razvitak, Cion, Beograd 1910.

An-Ski ŠRapaport Semjon AkimovičĆ, Nikola I i Mojsije Montefiore, Jevrejski almanah 1929-1930, Savez rabina Kraljevine SHS, Vršac 1929, 167-169.

Arafat, Jaser, Došao sam s puškom i maslinovom grančicom, Palestinski pokret otpora – Naše teme br. 9 10, Zagreb 1980, 1667-1678.

Arent, Hana, Jevreji, nacionalna država i rađanje antisemitizma, Vidici, br. 6-7, Beograd 1983, 19-38.

Baletić, Milovan, Ispunjenje zavjeta ili povratak Židova u Zemlju Izraelovu, Globus, Zagreb 1988.

Bernstein, dr S. Š Ć, Cijonizam, njegovo biće i njegova organizacija, Savez cijonista Jugoslavije, Zagreb 1919.

Biblija. Stari i Novi zavet sa objašnjenjima i ilustracijama, Dobra vest, Novi Sad ?

Bibo, Ištvan, Jevrejsko pitanje i antisemitizam, Vidici br. 6-7, Beograd 1983, 43-58.

Cvajg, Štefan, Jučerašnji svet. Sećanja jednog Evropejca, Matica srpska, Novi Sad 1962.

Dubnov, Simon, Kratka istorija jevrejskog naroda, SJOJ, Beograd 1988.

Etinger, Šarl et al, Istorija jevrejskog naroda, Ginko, Beograd 1996.

Fraenkel, Josef, Dubnow, Herzl and Ahad Ha-am. Political and Cultural Zionism, Ararat publishing Society Limited, London 1963.

Frenkl, Josef, Hercl, (U okviru ove knjige štampano je skraćeno izdanje Jevrejske države Teodora Hercla), Biblioteka Jevrejskog narodnog kalendara, Beograd – Zagreb 1936.

Gams, Andrija, U traganju za Bogom. Tragičan istorijski put jevrejstva, Dečje novine, G. Milanovac 1993.

Gross, Mirjana, Židovi u Habsburškoj monarhiji u 19. stoljeću, Zbornik 200 godina Židova u Zagrebu, Jevrejska općina Zagreb, Zagreb 1988, 37-52.

Heller, dr Josef, Geschichte des Zionismus. Kurzgefasste Darstellung, Berlin 1935.

Herman, Makso, Afera Dreyfus, Bilten SJOJ, br. 11-12, Beograd 1956, 24-27.

Herzl, Theodor, Gesammelte zionistische Werke I V, I Band: Zionistische Schriften, Jüdischer Verlag, Berlin 1934.

Holdheim, Gerhard – Walter Preuss, Die Theoretischen Grundlagen des Zionismus. Ein Leitfaden, Welt Verlag, Berlin 1919.

Israel in Perspective, Issued by Britain Israel Public Affairs Committee, London 1983.

Iveković, Ivan, Kontinuitet bliskoistočne krize i palestinski problem, Palestinski pokret otpora – Naše teme, br. 9-10, Zagreb 1980, 1405-1426.

--------------, Jedna historijska veza između Jevrejske općine u Splitu i Mozesa Montefiorea, Kadima – Časopis jevrejske omladine Jugoslavije, br. 39, Beograd 1978, 38-42.

Kalderon, Solomon – Juda Levi, Istorija jevrejskog naroda I II, Knjiga II: Od izgona Jevreja sa Pirinejskog poluostrva do najnovijih dana, SJO Kraljevine Jugosla­vi­je, Beograd 1935.

Kellner, prof. dr Leon, Theodor Herzls zionistische Schriften, Jüdischer Velag, Berlin 1920.

Kraus, Oton, Židovsko pitanje i sionizam, Knjižara Gjure Trpinca, Zagreb 1904.

Lapiere, Dominique – Larry Collins, Jeruzaleme, Jeruzaleme, Globus, Zagreb 1977.

Laqueur, Walter, A History of Zionism, Holt, Rinehart and Winston, New York–Chicago–San Francisco 1972.

Lebl, Ženi, Rabin Jehuda Alkalaj (1798 1878), Mezuza – Časopis za jevrejsku književnost, br. 1, Beograd 1993, 224 236.

Livada, Raša, Pismo rabina Alkalaja, Kadima – Časopis jevrejske omladine Jugoslavije, br. 37, Beograd 1977, 36-37.

Markuš, Zoran, Kuća u Apostelgasse 235. Prilog upoznavanju porodice Teodora Hercla, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja, br.6, SJOJ, Beograd 1992, 245-248.

Meir, Golda, Moj Izrael, Naprijed, Zagreb 1987.

Milošević, Mihailo B, Jevreji za slobodu Srbije 1912 1918, Filip Višnjić, Beograd 1995.

Milenković, Milutin, Arapi između juče i sutra, BIGZ, Beograd 1974.

Mrazović, J. [ ] – O. [ ] Boričić-Dvorski, Židovi i današnja Njemačka, Zagreb 1933.

Piekalkiewicz, Janusz, Duga ruka Izraela, Alfa, Zagreb 1979.

Pinsker, Leon, Autoemancipacija, Beker i Heimbach, Zagreb 1933.

Pivnički, Dobrica, Palestinac, Obod, Cetinje 1988.

Popović, Bogdan A, O Teodoru Herclu, Jevrejski almanah 1959-1960, SJOJ, Beograd 1961, 116-128.

Potemkin, V. [Vladimir] P. [Petrovič], Istorija diplo­ma­ti­je, Sveska II: Diplomatija novog doba (1872-1919), Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd 1949.

Protokol sionskih mudraca ili jevrejska zavera, Vidici, br. 6-7, Beograd 1983, 39-42.

Rabinovič, Abraham, Izrael, YUTEL, Beograd 1991.

Rothmüler, Cvi, Židovska kolonizacija Palestine, Gideon, Zagreb 1925.

Šlomo, Herman, Arapsko pitanje, Histadrut Hašomer Hacair u Savezu cionista Jugoslavije, Zagreb 1940.

Šobajić, Vojimir M, Jevrejstvo i Izrael, Samoupravna praktika, Skoplje 1982.

Štajner, Aleksandar, Jehuda Haj Alkalaj (1798-1878), Jev­rejski almanah 1968-1970, SJOJ, Beograd 1971, 55 65.

Vajs, Albert, O antisemitizmu pre i za vreme nacizma, Jevrejski almanah 1963-1964, SJOJ, Beograd 1965, 13-34.

Vekarić, dr Vatroslav, Jedna interpretacija društvenih korena palestinskog pitanja. Osobenosti stvaranja izraelske države, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd 1983.

Winsch, Gert, Engleska vladavina u Palestini, Njemački obavještajni biro, Berlin 1940.

The Zionist Year Book 1958-1959, The Zionist Federation of Great Britain and Ireland, London 1959.

SADRŽAJ

UVOD 3

I PRETE^E POLITI^KOG CIONIZMA 17

II KONSTITUISANJE CIONISTI^KOG POKRETA 32

1. TEODOR HERCL 32

2. DRAJFUSOVA AFERA 35

3. HERCL POSTAJE CIONISTA 36

4. PRVI CIONISTI^KI KONGRES 44

5. ORGANIZACIJA I INSTITUCIONALIZACIJA POKRETA 47

III ORGANIZOVANI CIONIZAM NA DJELU 51

1. NOVA HERCLOVA DIPLOMATSKA OFANZIVA 51

2. PODJELE UNUTAR CIONIZMA 53

3. PLAN UGANDA 56

4. UGANDA KONGRES 64

IV KOLONIZACIJA PALESTINE 69

1. PRVA ALIJA 70

2. DRUGA ALIJA 73

V CIONIZAM U VRTLOGU INTERESA VELIKIH SILA 79

1. POSTHERCLIJANSKI PERIOD – NOVE PODJELE I DILEME 79

2. CIONIZAM U VRIJEME PRVOG SVJETSKOG RATA – BORBA ZA ME\UNARODNO PRIZNANJE 87

3. BALFUROVA DEKLARACIJA 97

ZAKLJU^AK – TEKOVINE I PERSPEKTIVE RANOG CIONIZMA 106

SUMMARY 110

IZVORI I LITERATURA 114

IZ RECENZIJE:

‘’ …autor je dao niz krajnje korisnih i važnih, naučno proverenih i sigurnih obaveštenja o poreklu, nastanku, i konstituisanju cionističkog pokreta, o njegovim idejnim začetnicima, pokretačima, političkim organizatorima i predvodnicima – u prvom redu o Teodoru Herclu –, te o međunarodnim aspektima i stvarnom istorijskom karakteru, mestu i značaju cionizma na kraju XIX i početku XX veka.

Ispod njegovog pera izašlo je doista kvalitetno i korisno naučno – popularno štivo...’’.

prof. dr Čedomir Popov, akademik

1 ^ Maskilim (hebr.) = intelektualci.

2 V. M. Šobajić, Jevrejstvo i Izrael, Skoplje 1982, 80.

3 Posljednjih vijekova u raznim oblastima stvaralaštva istakli su se mnogi Jevreji i stvaraoci jevrejskog porijekla. Pomenuću samo neka najveća imena: Baruh Spinoza, Edmund Huserl, Franc Rozencvajg, Herbert Markuze, Moše Mendelson, Karl Marks, Klod Levi Stros, Fridrih Julijus fon Štal, Emil Dirkem, Moše Hes, Ferdinad Lasal, Viktor Adler, Albert Ajnštajn, Hanrih Herc, Sigmund Frojd, Erih From, Henri Berkson, Đerđ Lukač, Hajnrih Hajne, Boleslav Prust, Franc Kafka, Isak Babelj, Štefan Cvajg, Marsel Prust, Andre Moroa, Boris Pasternak, Alberto Moravija, Artur Miler, Isak Bauševic Singer, Feliks Mendelson, Žak Ofenbah, Kamij Sen-Sans, Žorž Bize, Gustav Maler, Džordž Geršvin, Sergei Kusevicki, Bruno Valter, Fric Rajner, Leonard Bernštajn, Kamilj Pisaro, Amadeo Modiljani, Mark Šagal, Paul Julijus Rojter, Josif Pulicer, Isak Adolf Kremije, Moše Montefiore, Bendžamin Dizraeli, Ernst Toler, Eduard Bernštajn, Roza Luksemburg, Bela Kun, Valter Ratenau, Lav Trocki, Nikolaj Buharin, Grigorij Zinovjev, Leon Blum, Henri Kisindžer.

4 ^ S. Dubnov, Kratka istorija jevrejskog naroda, Beograd 1988, 197-198.

5 ^ Antijevrejstvo Ruske pravoslavne crkve, pored ostalog, objašnjava se time što ona nije prošla kroz fazu reformacije.

6 ^ I. Bibo, Jevrejsko pitanje i antisemitizam, Vidici, br. 6-7, Beograd 1983, 44.

7 ^ Š. Etinger et al, Istorija jevrejskog naroda, Beograd 1996, 307; S. Dubnov, n. d, 188.

8 ^ M. Baletić, Ispunjenje zavjeta ili povratak Židova u Zemlju Izraelovu, Zagreb 1988, 89.

9 ^ S. Berstein, Cijonizam, njegovo biće i njegova organizacija, Zagreb 1919, 8; S. Dubnov, n. d, 188 - 189.

10 ^ A. Gams, U traganju za Bogom. Tragičan istorijski put jevrejstva, G. Milanovac 1993, 101.

11 ^ S. Dubnov, n. d, 188 -189; M. Baletić, n. d, 90.

12 ^ O. Kraus, Židovsko pitanje i sionizam, Zagreb 1904, 5.

13 ^ M. Baletić, n. d, 84.

14 ^ Termin je prvi put 1879. upotrijebio njemački novinar Vilhelm Mar. Pod njim se često misli na antijevrejstvo uopšte, ali se u naučnim krugovima pod antisemitizmom podrazumjeva samo antijevrejstvo XIX i XX vijeka.

15 ^ Za samo dvije godine (1881-1882) izvršeno je više od 150 masovnih pogroma.