Oğuk s avaş s onrasi

                                                                                              Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz 2014.

  167 

yılında  Rusya'nın  bölge  ile  ticaret  hacmi  7  milyar  679  milyon  dolar  iken,  1998  yılında  bu 

oran 5 milyar 411 milyon dolara gerilemiştir.

35

  

Buna rağmen Rusya'nın Orta Asya'daki varlığı 1990'ların ilk yıllarına göre daha fazla 

artmaya  başlamıştır  ki,  Rus  stratejisinin  bu  doğrultuda  gelişmesine  "Primakov  doktrini" 

büyük katkılar sağlamıştır. Evgeni Primakov'un

36

 adıyla anılan bu doktrinin temel amacı ise 

Rusya'nın  yakın  çevre  alanında  nüfuzunu  sağlamlaştırmak  ve  bunu  engellemeye  çalışan 

ABD'ye  karşı  Rusya-Çin-Hindistan  arasında  üçlü  ittifakı  hayata  geçirmekti.  Böylece 

Primakov dünyada otoritesi ve gücü sürekli artmakta olan Çin ve Hindistan'ı yanına alarak, 

ABD'nin  Avrasya'daki  nüfuzunu  dengeleyebileceğini  ve  hatta  azaltabileceğini  varsaymıştı. 

Ancak  Primakov  doktrininin  tam  anlamıyla  uygulanamadığına  ve  Rusya'nın  bölgedeki 

etkisinin  sürekli  gerilediğine  tanık  olmaktayız  ki,  bunun  temel  sebeplerini  aşağıdaki  gibi 

sıralayabiliriz: 

  Orta Asya bölgesine yönelik ilgiyi sadece ABD göstermiyordu, bununla birlikte Çin, 

AB  ülkeleri,  Türkiye,  İran,  Hindistan  vs.  devletlerin  de  bölgede  çıkarları  vardı. 

Genellikle bunların çıkarları Rusya'nın çıkarlarıyla örtüşmemiştir ve bundan dolayı 

her biri Rusların bölgeye aktif geri dönüşüne set çekmeye çalışmışlardır.  

  Atlantikçi  bloğun  TRACECA,  İpek  Yolu  ve  Transhazar  gibi  projeleri  Rusya'nın 

bölgeye ekonomik nüfuzunun yayılmasını engellemiştir. Ayrıca Orta Asya devletleri 

NATO örgütü ile işbirliğini öngören "Barış için ortaklık" anlaşmasını imzalamışlardır 

ki, askeri anlamda bölge devletleri için alternatif seçeneği oluşturmuştur.

37

  

  ABD,  Orta  Asya  devletlerinin  kendi  aralarındaki  entegrasyon  hareketlerini 

güçlendirme  stratejisini  uygulamaya  koyarak,  Orta  Asya  birliği

 

ve

 

GUAM  gibi 

örgütlerin faal çalışmasını sağlama gayretlerini sergilemiştir. 

  Kazakistan  ve  Kırgızistan  dengeye  dayalı  çok  taraflı  dış  politikasından  taviz 

vermemeyi  yeğleyerek,  Rusya'ya  olan  siyasi,  ekonomik,  askeri  bağımlılığını 

azaltmaya çalışmışlardır. Türkmenistan ise daimi tarafsızlık statüsü gereği, Rusya'ya 

mesafeli  yaklaşmıştır.  Böylece  Orta  Asya  devletlerinin  tamamı  Rusya'ya  olan 

bağımlılığını adım-adım azaltmaya dayalı dış politika stratejisini uygulamışlardır. 

  1995  yılından  başlayarak  Rusya  ve  Özbekistan  arasındaki  ilişkiler  gerginleşmeye 

başlamıştır.  Çünkü  Özbekistan  coğrafi,  tarihi,  demografik,  askeri  yapısını  göz 

önünde  bulundurarak  ve  ABD'nin  desteğini  alarak  bölge  liderliğine  soyunmuştur. 

Bundan  dolayı  Özbekistan  Rusya'nın  Orta  Asya'ya  geri  dönüşünü  Rus  emperyal 

                                                

35

 Vladimir Paramanov, Aleksei Strokov, agm

, s. 10. 

36

  Evgeni  Primakov,  1996-1998  yılları  arasında  Dış  işleri  bakanlığını  ve  1998-1999  yıllarında 

Başbakanlık  görevini  yerine  getirmiştir.  SSCB  döneminde  yetişen  güçlü  diplomatlardan 

birisidir  ve  yüksek  düzeyli  devlet  memurluğu  boyunca  Rusya'nın  Avrasya'da  bağımsız  ve 

tavize  dayalı  olmayan  dış  politika  izlemesinden  yana  tavır  takınmıştır.  Rus  akademik 

çevresinde Vladimir Putin'in dış politika stratejisinin temellerini atan devlet, bilim ve analitik 

şahıs olarak bilinmektedir. Bkz. Primakov Evgeni Maksimoviç (Evgeni Primakov'un hayatı), 

28.07.2013, http://www.aif.ru/dossier/1441, (Son erişim 13.09.2013)

 

37

  Yevgeni  Primakov,  Rusya'sız  Dünya,  Çev.  Aijan  Esenkanova,  Tümaş  Yayınları,  İstanbul 

2010, s. 140-141. 

---

MEHMET SEYFETTİN EROL-AİDARBEK AMİRBEK 

168 

hedefin  yeniden  canlanacağı  şeklinde  yorumlayarak,  bölgede  kendi  nüfuz  ve 

etkisinin  azalabileceğinden  tedirgin  olmuştur  ki,  buna  yol  vermemek  için  Rusya 

karşıtı faaliyetlerini aktifleştirmiştir.

38

 

 

2.3  1999-2001 Yılları: Stratejik İstikrarsızlık ve Rusya'nın Etkisinin Artması 

1999 ve 2001 yılları arasında Rusya ile Orta Asya devletleri arasında sıcak ilişkilerin 

yeniden  canlandığına  tanık  olmaktayız.  Çünkü,  Eylül  1996  yılında  Taliban'ın  Kabil'i  ele 

geçirmesi  ve  Orta  Asya'nın  istikrarını  bozabileceği  endişesi,  Rusya  ve  bölge  devletlerinin 

olası  tehdit  ve  tehlikelere  karşı  ortak  davranışlara  sevk  etmiştir.

39

Nitekim  1999  yılının 

sonbahar  aylarında  Taliban  ile  Özbekistan  İslam  hareketi  arasında  işbirliğinin  arttığına  ve 

her iki örgüt üyelerinin Tacikistan üzerinden Kırgızistan'ın Batken iline yerleşerek, Fergana 

vadisinin  güneyinde  eylemlerini  aktifleştirmişlerdir  ve  Orta  Asya  devletlerinin  güvenlik 

endişelerine sebebiyet vermişlerdir. Aynı şekilde 7 Ağustos – 11 Eylül 1999 yılında radikal 

dini  örgütlerin  kuzey  Kafkasya'da  faal  eylemlere  başvurduklarına  tanık  olmaktayız  ki, 

Rusya'nın ulusal güvenliğini sağlamaya daha fazla önem atıf etmesine yol açmıştır. Buna ek 

olarak,  16  Şubat  1999  yılında  Özbekistan'ın  başkenti  Taşkent'te  dini  radikal  gruplar 

tarafından  altı  farklı  yerde  bombalı  patlamayı  organize  etmeleri,  güvenlik  bağlamında 

Özbekistan ve Rusya ilişkilerini daha fazla yakınlaştırmıştır.

40

  

1  Ocak  2000  yılında  Rusya'nın  milliyetçi  ve  genç  Başkanı  olarak  Vladimir  Putin 

resmen  görevine  başlamıştır.  Putin'in  Orta  Asya  bağlamında  yaptığı  ilk  adımı  ise  bölgeye 

yönelik  siyaseti  kurumsallaştırması  ve  doktrine  çevirmesidir.  Böylece,  10  Ocak  2000 

tarihinde  "Ulusal  güvenlik  konseptini",  21  Nisan  2000  yılında  "Askeri  doktrini"  ve  28 

Haziran  2000'de  "Dış  politika  konseptini"  onaylamıştır.  Nitekim  bu  onaylanan  doktrin  ve 

konseptlerin  Putin'in  2008  yılına  kadar  bölgeye  yönelik  izleyeceği  siyasetin  yol  haritasını 

oluşturmuştur  ki,  temel  önceliğin  yakın  çevresiyle  siyasi,  ekonomik  ve  askeri  işbirliğinin 

gelişimine dayanacağı vurgulanmıştır.

41

 

10  Ekim  2000  yılında  Tacikistan  Gümrük  birliği  ve  Tek  ekonomik  alan  anlaşmasına 

dahil  olmuştur  ve  aynı  tarihte  Rusya'nın  önderliğinde  "Avrasya  ekonomik  topluluğunun" 

                                                

38

 Farhod Talipov, Bolşaya Strategiya Uzbekistana V Usloviyah Geopolitiçeskoi İ İdeologiçeskoi 

Transformasi  Sentralnoi  Aziyi  (Orta  Asya'nın  Jeopolitik  Ve  İdeolojik  Değişim  Sürecinde 

Özbekistan'ın Büyük Politikası), Fan Yayınları, Taşkent 2005, s. 20. 

39

 Orta Asya devletleri içerisinde Türkmenistan Rusya'ya mesafeli yaklaşmaya devam etmiştir. 

Çünkü 1995 yılında daimi tarafsızlık dış politikası ilân etmişti ve Taliban'la barışa dayalı ikili 

ilişkileri geliştirebilmişti. Diğer Orta Asya devletleri ise bu konuda başarı sağlayamamışlardı. 

Bundan  dolayı  bölge  devletleri  Afganistan'dan  Orta  Asya'ya  yayılması  muhtemel  tehdit  ve 

tehlikeleri  Rusya  ile  işbirliği  üzerinden  def  etmeyi  yeğlemişlerdi.  Bkz.  Bulat  Sultanov, 

Sentralnaya  Aziya:  1991-2009  gg.  (1991-2009  yılları  arasında  Orta  Asya),  KİSİ  yayınları, 

Almatı 2010, s. 200-202. 

40

 Bulat Sultanov, age, s. 204. 

41

  Erhan  Büyükakıncı,  "Putin  Dönemi  Rus  Dış  Politikasına  Bakış:  Söylemler,  Arayışlar  Ve 

Fırsatlar",  Erhan  Büyükakıncı  (Edit.),  Değişen  Dünyada  Rusya  Ve  Ukrayna,  Phoneix 

Yayınları, Ankara 2004, s. 150-160. 

---