Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 71
üçün girişdiyi fəaliyyətlər əsasında bir ara oğuz yabğusunun yanına gedərək onunla ittifaq bağlamış, qudalıq qurmuş və nəticədə yabğu müsəlman ol- muşdu
1 (391 - 1001-ci ildən sonra, hər halda 392-1002-ci ildə). Bu qeyddən də göründüyü kimi islam dini oğuzlar arasında ancaq XI əsrdə hakim din mövqeyi qazana bilmişdir. Müsəlmanlığı qəbul etmiş oğuz zümrələrini qeyri-müsəlman qardaşla- rından fərqləndirmək üçün Mavəraünnəhr müsəlmanları onlara türkmən adı verirdi. Daha əvvəl də dediyimiz kimi, Orta Asiyada müsəlmanlığı birinci qəbul edən türk qövmü Balasağun ilə Mirki arasında yaşayan türkmənlər ol- duğundan «türkmən» adı Mavəraünnəhr müsəlmanları içində «müsəlman türk» şəklində xüsusi bir məna da qazanmışdı. Oğuzların da islamı qəbul et- miş zümrələrinə müsəlman olduqlarını xatırlatmaq və onları qeyri-müsəl- man qardaşlarından ayırd etmək üçün «türkmən» deyildi. Türkmən adının yalnız oğuz müsəlmanlarına verilməsi xüsusu Biruninin də sözlərindən gö- ründüyü kimi, hər cür şübhədən uzaqdır 2 .
Gərdizi və Beyhaki kimi Qəznə salnaməçiləri oğuzlardan müsəlman türk mənasında türkmən adı ilə bəhs etmişlər. Bunun əvəzində Yaxın Şərq müəl- lifləri onları əl-ğuzz, yəni oğuz adlandırmışlar. Çünki oğuzlar özlərinə türk- mən demirdilər. Onlar müsəlmanlar tərəfindən hər yerdə özlərinə verilən bu adı uzun zaman mənimsəmədilər və oğuz sözünü atalarının adı kimi olsa da uzun müddət unutmadılar. XIII əsrin sonlarından etibarən artıq hər yerdə «türkmən» sözü «oğuz» sözünü əvəz etmişdir. «Türkmən» adının mənşəyi müasir müəlliflər kimi qədim müəllifləri də xeyli məşğul etmişdir. Onlardan birinin fikrincə, «türkmən» «türk» sözü ilə farsca «man» (manənd) şəkilçisindən meydana gəlib «türkəbənzər» demək- dir. Bundan əvvəlki haşiyədə böyük alim Biruninin bu fikirdə olduğunu gör- dük. Kaşğari də öz növbəsində «türkmən» adının eyni şəkildə izahı ilə əla- qədar bir rəvayət 3 nəql etmişdir. Bu misallar XI əsrdə türkmən adının türk+- man (manənd)dən meydana gəldiyinin olduqca yayğın bir fikir olduğunu göstərir. XIV əsrdə İranda da «türkmən» sözünün eyni cür izah edildiyi mə- lumdur 4
Bunu isə ibn Kəsir 5 və bizim salnaməçi Məhməd Nəşri 6 və ya onun istinad etdiyi qaynağın müəllifi irəli sürmüşdür. Müasir dövrdə isə «türkmən» sö- zünün sonundakı «mən»in türkcə mübaliğə şəkilçisi olduğu söylənərək (qo- caman, azman, dəyirman və i. a.) bu adın öz türk (əsil türk, böyük türk) mə-
1 Gərdizi. Tehran, 1327, s. 60. 2 Kitab ül-cümahir, s. 205. 3 Kilisli III, s 304-307; Atalay, III, s. 412-416; [Ramiz Əskər, III, s. 359-362]. 4 Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. Berezin nəşri, s. 26. 5 əl-Biladiyə vən-Nihayə. Qahirə, 1348, XP, s. 48. 6 Məhməd Nəşri. Cahannüma. F.R.Unat-M.A.Köymən nəşri. I, Ankara, 1949, s. 16-17. FARUQ SÜMƏR 72
nasına gəldiyi bildirilir 1 . Oğuzların və ümumiyyətlə türklərin islam dinini qəbul etmələrində onlarla müsəlmanlar arasındakı ticarət münasibətlərinin yüksək səviyyəyə çatması ən mühüm amil olmuşdur. Yuxarıda da deyildiyi kimi, X əsrin əvvəllərində oğuzların əlindəki Yeni-Kənd, Xuvarə, Cənd və b. şəhərlərdə müsəlmanlar da yaşayırdı, karluqların hakim olduğu bəzi şəhər- lərdə isə müsəlman icmaları vardı. Bu icmalar olduqları yerlərdə türklərdən ancaq dostluq münasibətləri görürdülər. Oğuzlar mədəni səviyyəsi yüksək olan bu müsəlmanlardan islam dininin əsaslarını öyrənirdilər. Digər tərəfdən, həm Mavəraünnəhrdən, həm də Xarəzmdən hərəsində minlərcə adam olan karvanlar ən uzaq türk ölkələrinə gedib-gəlirdi. Hər bir müsəlman tacirin türk ölkəsində səyahət edə bilməsi üçün bir türk ilə dostluq və ya şəriklik qurması lazım idi. Müsəlman dərviş və şeyxlərinin də türklər arasında apar- dıqları dini təbliğatı bunlara əlavə edə bilərik.
7. OĞUZ YABĞU DÖVLƏTİ Oğuzların yabğular tərəfindən başçılıq edilən dövlətləri vardı. Ancaq ta- rixə bu yabğuların heç birinin adı dəqiq məlum deyil. Oğuzların «Cami ət- təvarix»də verilmiş əfsanəvi tarixlərində bu yabğulardan bir çoxlarının adı çəkilmişdir. Yabğular qışda Sır-Dəryanın mənbəyi yaxınlığında yerləşən Yeni-Kənddə yaşayırdılar. Yabğuların bizə məlum olan aşağıdakı məmur- ları vardı: sübaşı 2 , yəni ordu komandanı. Sübaşının bir nəfər, yoxsa bir neçə nəfər olduğu bilinmir. Səlcuqlular bu vəzifəni və bu sözü Anadoluya da gə- tirdilər. Səlcuqlu dövründə sübaşı ünvanı bölgələrin hərbi valilərinə verilirdi. Osmanlı dövründə isə sübaşı şəhərlərdəki polis rəisləri mənası qazandı. Yabğuların digər yüksək məmuru kül-ərkin idi 3 . Külərkin yabğunun naibi və ya vəkili deməkdir 4 . Bu terminin Türkiyəyə gəldiyinə dair heç bir dəlil yoxdur. Ancaq vəzifənin gəlmiş olması ehtimalı var. Türkiyə səlcuqluların- da bir səltənət naibliyi vəzifəsi mövcud idi 5 . Bundan əlavə, türkmən hökm- darlarının, bəylərinin də naibləri olduğunu bilirik.
1 Jan Deni. Türk dilinin qrammatikası. Paris, 1921, s. 236; Minorski. Hüdud ül-aləm ha- şiyələri, s. 311. 2 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 10, 16; S. əd-Dehxan nəşri, s. 91, 103. XVIII və XIX əsr- lərdə sözün tərkibindəki sü kəlməsinin su olduğu sanılmış, hətta onun sərçeşmə şəkilində farsca qəribə bir tərcüməsi də verilmişdi. 3 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 13, 15; S. əd-Dehxan nəşri, s. 97, 101. Mətndə: kuzərkin. Türklərdə bu şəkildə ünvana rast gəlinmir, əvəzində kül-ərkin ünvanı vardır. Rəşiddədində kul-ərki şəkli olduğu üçün ibn Fədlandakı kuzərkinin kul-ərkin olduğunu qənaətinə varıl- mışdır. 4 Göstərilən yer. 5 İ.H.Uzunçarşılı. Osmanlı dövlət təşkilatının əsaslarına giriş, s.97, 101-102. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|