Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 63
Oğuz şəhərlərində aparılan qazıntılar burada yüksək bir mədəni həyatın varlığına dəlalət edir. Keller, Yakubovski və Tolstov kimi arxeoloqlar bu cəhəti qayət açıq bir şəkildə bildirmişlər 1 . Oğuzların mühüm bir qisminin oturaq həyata keçmələrində ən mühüm amil onların müsəlmanlığı qəbul et- məsidir. Onlar arasında islam dini yayıldıqca və qüvvətləndikcə oturaqlıq da inkişaf etmişdir. Göründüyü kimi, bu şəhərlərin mühüm bir qismi X əsrin ilk rübündə oğuzların tabeliyində deyildi. Hər halda oğuzlar bu şəhərləri müsəlman ol- duqdan sonra ələ keçirmişlər. Kaşğaridən başqa oğuzların şəhərləri olduğu- nu bildirən digər bir müəllif də İdrisidir (əsərinin yazılma tarixi: 1154). İdri- si yazır: «Oğuzların şəhərləri çoxdur, onlar cənuba və qərbə doğru uzanır» 2 .
yəni «tənbəl» deyirdilər. Onların fikrincə, bu oturaq eldaşları vuruşmadan, tənbəl-tənbəl şəhərlərdə yaşayırdılar 3 . Oğuz
şəhərlərinin çoxunda Mavəra- ünnəhrin yerli ünsürləri də vardı, ki, oğuzlar onlara «sukak» deyirdilər 4 . Monqol istilası əsnasında köçəri türkmənlərdən bir hissəsinin aşağı Sır- Dərya boyunda yaşadıqları məlumdur 5 . Oturaq oğuzların köçəri eldaşlarının siyasi fəaliyyətində və köçlərində o qədər iştirak etməyərək monqol istilası- na qədər bu şəhərlərdə ömür sürdüklərini söyləmək mümkündür. Monqol is- tilası nəticəsində bu şəhərlərin böyük əksəriyyəti və ya hamısı yaşamağa ya- ramayacaq dərəcədə dağıntıya uğramışdı 6 . Bu şəhər, kənd və qəsəbələrdə yaşayan oturaq oğuzlar necə oldular? Bu suala cavab vermək mümkündür: onların bir qismi tələf oldu, bir qismi əsir alındı, qalanları isə Xorasana qaç- dı. Monqol istilasının İrana yayılması nəticəsində Xorasana pənah gətirənlər o vaxt təhlükəsiz ölkə olan Anadoluya gəldilər. Anadoluda köçərilər, şəhər- lilər və kəndlilər arasında Xorasanla əlaqədar köç xatirələri əsrlərcə unudul- mamış, dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Şübhəsiz ki, buradakı Xorasan adı ilə Türküstan da ifadə olunurdu.
1 Bax: Kitab ül-cümahir, s. 205; S.P.Tolstov. Qoroda quzov, s. 55-102. 2 S.P.Tolstov. Qoroda quzov, s. 55 və ardı. 3 Kilisli, III, s. II; Atalay, III, s. 14; [Ramiz Əskər, III, s. 21]. 4 Kilisli, II, s. 191; Atalay, II, s. 287; [Ramiz Əskər, II, s. 282]. Bu sözün mənşəyi nədir? 5 Yenə orada. 6 «Biz bu ölkədə (Sır-Dərya boyu) çoxlu dağılmış
şəhərlər, yıxılmış kəndlər, tərk edilmiş qəsəbələr gördük. Bu ölkədə adını bilmədiyim bir çay (Sır-Dərya), onun sahilində Yeni Kənt, Barçin və Ornas (Əşnas) adlı
şəhərlər ilə adlarını bilmədiyim başqa şəhərlər vardır”. (F.Con. II Karpinin Kuyuk xanın sarayına səfəri, 1245-1247, s. 14. Rubrukun səyahətnamə- sinin əvvəlində, Rokhill nəşri). FARUQ SÜMƏR 64
3. OĞUZLARIN İQTİSADİ HƏYATI XI əsrin əvvəllərində əksəriyyəti köçəri həyat sürən oğuzların iqtisadi fəaliyyətləri də bu yaşayışa uyğun olaraq əsasən heyvandarlıqla məhdudla- şırdı. Bu səbəbdən onların sərvətləri qoyun sürülərindən, ilxılardan (at sürü- lərindən), dəvələrdən, hətta «Hüdud-ül-aləm»ə görə 1 , sığırdan ibarət idi. At- dan minik, dəvədən isə nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə olunurdu. İbn Fəd- lan
2 «türk dəvələri» sözü ilə bu gün Anadoluda «buxur» deyilən ikihürgüclü dəvələri nəzərdə tutmuş olmalıdır. Yenə həmin müəllif bulğarların at əti ye- diklərini qeyd edir, lakin oğuzlar haqqında belə bir söz demir. Oğuz sübaşı- sı *
də qoyun kəsdirmişdi. Ancaq o, vəfat etmiş oğuzların atlarının yeyildiyini qeyd edir. Digər tərəfdən, oğuz dastanları da oğuzların digər türk boyları ki- mi at əti, hətta dəvə əti yediklərini göstərir. At ətini onlar bəlkə də adi vaxt- larda deyil, müstəsna günlərdə yeyirdilər. Oğuzlar müsəlman olduqdan son- ra isə at əti yeməkdən ümumiyyətlə vaz keçmişlər. Çünki daxil olduqları hə- nəfi məzhəbi at əti yeməyi haram buyurmuşdu. Oğuzlara qonşu müsəlman qövmləri arasında canlı bir ticarət fəaliyyəti- nin mövcud olduğu görünür. Oğuz yurdundan keçən ən mühüm ticarət yolu Xarəzmdən İdil bölgəsinə gedən yol idi. Coğrafiyaşünaslar yekdilliklə oğuz tacirlərinin çox olduğunu yazırlar 3 . İbn Fədlan 4 beş min nəfərlik böyük bir karvan içində oğuz yurdundan keçmişdi. Oğuzlar sülh dövründə ticarət məqsədilə Xarəzmdəki Curcaniyə və Ba- ratəgin
şəhərlərində, Mavəraünəhrdə isə Sabran şəhərinə gedirdilər 5 . Oğuz-
ların əsas ticarət malı qoyun idi. Xorasan və Mavəraünəhr camaatının ət eh- tiyacını onlar və karluqlar ödəyirdilər 6 . Türk qoyunlarının Mavəraünnəhr və Xorasan qoyunlarından fərqli bir cins olduğu bilinsə də 7 , onların əsas xüsu- siyyətləri naməlumdur. Bundan başqa, oğuzların islam aləmində məşhur olan türk keçəsi 8 satdıqları da ehtimal edilir 1 .
Oğuzlar isə islam ölkələrindən əsas etibarilə toxuculuq məmulatları satın alırdılar.
1 S. 80, Minorski, s. 100. 2 Z.V.Toğan nəşri, s. 8; S. əd-Dehxan nəşri, s. 86. * Qədim türk dilində «sü» qoşun deməkdir. «Sübaşı» - sərkərdə mənasını verir (tərcüməçi). 3 İstəxri, s. 299: Hüdud ül-aləm, s. 118: Minorski, s. 119; İbn Hövkəl, s. 511; Əbu Düləf oğuzların hind və Çinlə ticarət etdiyini bildirir ki, burada mübaliğə var (Yakut. Mücəm ül- büldan. F.Vustenfeld nəşri. Leypsiq, 1868, III, s. 44, «Sin» maddəsi). 4 Z.V.Toğan nəşri, s. 14; S. əd-Dehxan nəşri, s. 98. 5 İstəxri, s. 299; İbn Hövkəl, s. 511; Hüdud-ül-aləm, s. 118; Minorski, s. 119. 6 İstəxri, s. 281, 288. 7 İmaməddin əl-İsfahani (Bundarinin ixtisarı). Hutsma nəşri, Leyden, 1889, s. 5,282. Türk- cəyə tərcümə edəni K.Burslan. TTK, İstanbul, 1945, s.3, 253. 8 Yaqubi türklərin ən yaxşı keçə emal edən qövm olduğunu yazır (Kitab ül-buldan. Bağdad, s. 60, Leyden, 1892, s. 295). Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|