Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 61
sahilindəki başlıca mərkəzlərindən biri olmuşdur. Şəhərin xərabələri bu gün də durur. Oğuz şəhərlərindən biri olan Karnak haqqında başqa heç harada heç bir qeydə rast gəlmədik. Z.V.Toğan 1 türk eli xəritəsində Karnak şəhərini Yesi- dən azca şimal-qərbdə, ondan bir mənzil məsafədə göstərmişdir. Digər tərəf- dən, Sabranın yaxınlığındakı Sadiq Ata Təpənin Karnak olduğu fikri irəli sürülmüşdür 2 . Hər halda Karnakı Sabran tərəflərdə axtarmaq lazımdır. Sitgünə gəlincə, qüvvətli ehtimala görə, o, X əsr coğrafiyaşünaslarının Südkənt adlandırdıqları şəhərdir. Südkənt Fərab ərazisinə yaxın bir yerdə Sır-Dəryanın sol sahilində yerləşirdi, bu gün xərabələri qalır. Bu şəhərdə bir cümə məscidi vardı. Südkənt ətrafında hələ X əsrin ilk rübündə müsəlman- lığı qəbul etmiş çoxlu karluq və oğuzun yaşadığı bildirilir. Bu müsəlman oğuz və karluqlar ərazini öz qövmdaşları olan qeyri-müsəlman türklərdən qoruyurdular. Bundan başqa, Fərab, Gəncədə və Şaş arasındakı otlaqlarda müsəlman olmuş türklərdən 1.000 çadıra yaxın bir elat vardı 3 . Biruni gənc- liyində hər il Xarəzmşaha
şəxsən özü düzəltdiyi dərmanlar və mumiya gə- tirən südkəntli bir türkmən tanıyırdı 4 . Şübhə yox ki, oğuz şəhərləri yalnız Kaşğarinin saydıqlarından ibarət de- yildi. Onların Sır-Dərya sahillərində yığcam olaraq yaşadıqları digər bəzi və ya çoxlu şəhər, qəsəbə və kəndlər vardı 5 . Digər tərəfdən, onların Kaşğarinin bəhs etdiyi dövrdən sonra da yeni
şəhərlərə sahib olduqları bilinir. Bunlar- dan biri kimi Barçınlı-Kənt göstərilə bilər. Doğrudan da, bu şəhərin adına XII əsrdən əvvəl yazılmış əsərlərdə təsadüf olunmur. Barçınlı-Kənt Sır- Dərya boyunun monqollar tərəfindən fəthi əsnasında Sığnak və Öz-Kəntdən sonra adı çəkilən üçüncü şəhərdir. Ondan sonra sıra ilə Əşnas, Səid və Şəhər (Yeni) Kəntin işğalı göstərilir 6 . Hazırda Çirik qala xərabələrinin altında Ye- ni-Dərya ilə birləşən Barşın-Dərya adlı bir quru çay və ya köhnə bir kanal vardır. Quru çayın sahilində Uz-Kənt və Sirli-Tam şəhərlərinin xərabələri görünür 7
çəkilən şəhər olduğuna şübhə yoxdur. Bu quru çay və ya kanalın sahilində
1 Türk eli xəritəsi və ona dair izahlar. İstanbul, 1943. 2 B.Ögəl. Göstərilən əsər, s. 340. 3 İbn Hövkəl, s. 510-511; Hüdud ül-aləm. s. 117; Minorski, s. 113-119; Südkəntdə aparılan qazıntıların nəticəsi haqqında: B.Ögəl, göstərilən əsər, s. 336-337. 4 Kitab ül-cümahir, s. 205. Bu müəllif Südkənti bir türkmən şəhəri kimi göstərir (əl-Kanun ül-Məsudi. Heydərabad, 1374, II, s. 575). 5 Belə görünür ki, «Sır-Dərya sahillərində çoxlu xərabə vardır. Bunların bəzilərində aparıl- mış qazıntıların nəticəsi barədə bax: S.P.Tolstov. Qoroda quzov. «Sovetskaya etnoqrafoya», 1947, № 3, s. 55-102 (Dr. İ.Kaynakın türkcə tərcümələrindən istifadə edilmişdir). Bundan başqa: B.Ögəl. Göstərilən əsəri, s. 333-341. 6 Cüveyni, I, s. 64, 67, 72, 79. 7 B.M.Jirmunski. Sır-Dərya boyunda oğuzlara dair izlər (İ.Kaynakın tərcüməsi). «Belle- ten», № 99, s. 480-481.
FARUQ SÜMƏR 62
bəzi şəhər və qala xərabələri də var. Kök-Kəsənə və Barşın-Dərya haqqında 64 il əvvəl ilk dəfə müfəssəl məlumat verən arxeoloq V.A.Keller haqlı ola- raq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Barçınlı-Kənt də bu Barşın-Dərya üzərin- də olmalıdır 1 . Keller bu quru çay yatağının (Sır-Dəryanın qədim yatağı?) Çardardan Uz-Kəntə qədər olan hissəsinin isə Uğuz jilqası (Oğuz dərəsi) adını daşıdığını bildirir 2 . Sığnak şəhəri xərabələrindən 13 fərsəxlik bir məsa- fədə Kök-Kəsənə xərabələri vardır. Kök-Kəsənəni ilk dəfə ziyarət edən Kel- ler burada kərpicdən tikilmiş və mavi (göy) rəngli bəzəkləri olan dağılmış bir gümbəz görmüşdü. Bu türbənin cənub-qərb tərəfində bəzi divarları hələ də ayaq üstə olan daha kiçik bir türbə aşkar edilmişdir. Keller bu türbənin ətrafında da çoxlu təpə və təpəciklər görmüş, bunların qədim qəbr qalıqları, yoxsa məskən yeri olduğunu başa düşə bilməmişdir. 1927-ci ildə buranı zi- yarət edən Yakubovski türbənin çökmüş olduğunu görmüş, türbədə və onun ətrafında araşdırmalar apardıqdan sonra Kök-Kəsənənin çini işləmə baxı- mından şahəsər bir abidə olduğunu söyləmiş, burada vaxtilə yüksək mədə- niyyətin mövcud olduğu hökmünə varmışdır 3 .
Əbülqazi Bahadır xan türkmənlərin tarixə vaqif baxşılarından 7 qızın oğuz elini «ağızlarına baxdırıb» uzun illər bəylik etdiklərini eşitdiyini bildi- rir. Bunlardan biri Karmış bəyın qızı və Mamış bəyin arvadı Barçın salur (Salur Barçın) imiş. «Onun türbəsi Sır-Dəryanın sahilində olub xalq arasın- da məşhurdur və özbəklər ona «Barçının kök kaşanasi» dedilər» 4 . Əbülqazi- nin bu sözlərindən Kök-Kəsənə (göy kəşanə-göy çini) türbəsinin oğuzlardan Barçın xatuna ithaf olunduğu və bunun xalq tərəfindən bilindiyi anlaşılır. Bütün bunlardan aşağıdakı hökmə varmaq mümkündür: XII əsrdə Sır- Dərya boyunda salur boyundan Barçın xatun oğuzların bir qismini öz nüfu- zu və hakimiyyəti altına almışdı. Ağıllı olduğu qədər də varlı olan bu xatu- nun hökmdarlıq etdiyi Sır-Dərya bölgəsində «Barçınlı-Kənt» adlı (yəni Bar- çına aid) yeni bir şəhər salındı. Bu xatun özü üçün Mərvdəki Sultan Səncər və Ürgəncdəki xarəzmşah Təkişin türbələrinə bənzəyən qübbəsi göy çinilər- lə işlənmiş möhtəşəm bir türbə tikdirdi. Ehtimal ki, şəhər bu türbə tikildik- dən sonra salınmışdır. Barçınlı-Kəntlə birlikdə adı çəkilən Öz-Kənt və Əs- naşın da yeni şəhərlər olduğu bilinir, çünki daha əvvəlki dövrlərə aid əsər- lərdə bu şəhərlərin adı çəkilmir. İndiki məlumatlarımıza görə, Barçınlı-Kən- tin adına XII əsrin ikinci yarısından etibarən rastlanır.
1 Göstərilən əsər, s. 482. 2 Göstərilən əsər, s. 480-481. 3 V.M.Jirmunski. Göstərilən əsəri, s. 477-478; Yakubovski bu türbənin xanlardan birinə aid ola biləcəyini söyləməklə bərabər (s. 477) türbənin Mərvdəki Sultan Səncər, Ürgəncdəki xarəzmşah Təkiş və yenə buradakı Fəxrəddin Razi türbələri ilə bəzi bənzərlikləri olduğunu da bildirmişdir (göstərilən əsəri, s. 478). 4 Şəcəreyi-tərakimə, s. 79. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|