Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 53
Bəs bu türkmənlərin qövmi mənşəyi nədir? Ağla gələn ilk cavab onların karluq mənşəli olmasıdır, çünki bu türkmənlər onların ölkəsində yaşayırdılar. Məsələn, yuxarıda adı çəkilən Mirki və onun qərbindəki Kulanın karluq öl- kəsində olduğunu və karluqların Mirkidə də yaşadığını bilirik. Üstəlik, Kaş- ğari karluqlara da türkmən deyildiyini xəbər verir 1 . Bununla bərabər türk- mənlərin karluqlardan da ayrı bir qövmi təşəkkül olması, onların türgişlərin, yaxud on-oxların qalıqları olması ehtimalı güclüdür 2 . Müsəlman oğuzlara türkmən adının verilməsi də bu qövm ilə əlaqədardır. Bu barədə sonra ayrı- ca danışılacaq. Digər bir türk qövmü isə əzgişdir. Bu qövmün adı ibn Xordadbehin əsə- rində çəkilir 3 . Bununla bərabər, bu qövm Kaşğari zamanında da varlığını mühafizə etməkdə və Fərqanədəki Özcənddə (Özkənd) yaşamaqda idi 4 . X əsrdə əsas türk qövmlərindən biri də yağmalar idi. Onlar əksərən Kaş- ğar və onun şimal-qərbində yaşayırdılar 5 . Mənbələrin məlumatına görə, bu qövm doqquz-oğuzlardan (yəni uyğurlardan) idi. «Hüdud-ül-aləm»də 6 yağmaların hökmdarlarının toğuz-ğuzz hökmdarla- rı ailəsindən olduğu göstərilir. Ehtimal ki, yağmalar uyğurlara bağlı bir qövm olub uyğur dövlətinin süqutundan sonra (840) qərbə köçmüş, Kaşğar bölgəsinə gəlmiş və buranı karluqların əlindən alaraq yurd salmışlar. «Hü- dud ül-aləm»də deyildiyi kimi, yağmaların başçıları toğuz-ğuzz (uyğur) xa- nədanına mənsub idi. Bu xanədan üzvləri Buğra xan ünvanını daşıyırdı 7 . Barthold 8 sırf bu ünvana baxaraq qaraxani dövlətinin yağmalar tərəfindən qurulduğunu söyləmiş, sonra bu xüsusda tərəddüdə düşmüşdür 9 . Zənnimizcə, 1 «Karluk-köçəri türklərin bir boyunun adı. Oğuzlardan ayrıdırlar, oğuzlar kimi türkməndir- lər» (Kilisli, I, s. 393; Atalay, I, s. 473; [Ramiz Əskər, I, s. 459]). 2 1158-ci ildə Mavəraünnəhrdə baş verən bir hadisə dolayısı ilə «İlig-kök-sağun ləqəbli Cə- laləddin Çağrı xan xarəzmşah İl-Arslanın hücumu səbəbilə vassalı qara-xıtay Gurxandan kömək istəmiş, o da İligi-Türkmanın komandası altında 10 min nəfərlik qoşun göndərmişdi. (Cüveyni. Tarixi-cahangüşa. Məhəmməd Qəzvini nəşri. Leyden, 1916, II, s. 15). Barthold (Türküstan, 233, qeyd 10) haqlı olaraq bu İligi-Türkmanın Balasağunda qara-xıtaylar tə- rəfindən taxtdan endirilən və özünə də İligi-Türkman ləqəbi verilən son qaraxani hökmdarı ola biləcəyini söyləyir. İligi-Türkman türkmən məliki deməkdir, bu da Müqəddəsidəki «Məlik üt-Tərakimin» sözünün tərcüməsidir. Yəqin ki, qara-xıtay hökmdarı Balasağundakı qaraxani hökmdarını taxtdan endirərək özü onun yerinə keçmiş, ona isə «İligi-Türkman» kimi təvazökar bir ünvan verərək türkmən məliki etmişdir (Cüveyni, II, s. 88, burada: İligi- Türkan). 3 Kitab-ül-məsalik və əl-məmalik, De Qoj nəşri, Leyden, 1889, s. 31. 4 Kilisli, I, s. 89; Atalay, I, s. 96; [Ramiz Əskər, I, s 161]. 5 Gərdizi, s. 84. 6 S. 719, Minorski tərcüməsi, s. 95-96. 7 Mücməl-üt-təvarix və I qisas, Tehran, 1318, ş., s. 421. 8 Mərkəzi Asiya haqqında dörd dərs. Semireçye tarixi. V. və T. Minorskinin ingiliscəyə tər- cüməsi, I, Leyden, 1956, s. 93. 9 Orta Asiya türk tarixi haqqında dərslər. İstanbul, 1927, s. 66-76, 68. FARUQ SÜMƏR 54
Bartholdun ilk fikri doğrudur, çünki xanədanın Kaşğar şəhəri ilə sıx münasi- bətdə olduğu bilinir, hətta xanədanın ailə qəbristanlığı da bu şəhərdə idi. Qa- raxani xanədanının asanlıqla xaqan ünvanı alması da, hər halda, bir məna daşıyırdı. Kaşğarinin «türkcə» və ya «xaqanlı türkcəsi» dediyi türk dili gə- rək ki, bu yağmaların ləhcəsidir 1 . Yağmalar bir çox boylardan meydana gəl- mişlər. Bunlardan biri bulaq boyudur 2 . XI əsrdə də varlığını mühafizə edən bu boyu bir ara qıpçaqlar əsir edib özlərilə aparmışlarsa da, lakin sonra əsa- rətdən qurtulmuşlar 3 . Buradan bulaqların XI əsrdə Talas və ya Çu bölgəsin- də yaşadıqlarını söyləmək mümkündür. Daha şərqdə, Beşbalıq bölgəsində uyğurlar yaşayırdı. Onlar ancaq 866- cı ildə burada yurd sala bilmişdilər, özlərinin də zəif bir dövlətləri vardı. O dövrdəki Çin mənbələri uyğurlardan 951-ci ildə gələn bir elçi haqqında do- layısı ilə qısaca bəhs etmişlər. İslam coğrafiyaşünaslığında isə onlardan to- ğuz-ğuzz olaraq bəhs edilir və onlar türklərin ən qüvvətli qolu kimi təriflənir. Əvvəlcə də işarə vurulduğu kimi, bu xüsus coğrafiyaçıların 840-cı il fəlakə- tindən xəbərdar olmamalarından irəli gəlmişdir. Uyğurların bir qismi isə Qansuda yurd salmışdı. Beşbalıq bölgəsindəki uyğurlar oturaq həyata sürət- lə alışaraq mədəni səviyyələrini yüksəltdilər və qısa bir müddət sonra türkcə danışan aləmin ən mədəni qövmü halına gəldilər. X əsrin sonunda onların çox mühüm bir hissəsi buddizm dinini qəbul etmişdi. Uyğurları 840-cı ildə Orxon bölgəsindən çıxaran qırğızlara gəlincə, on- lar 924-cü ilədək burada qaldılar, ancaq nə qüvvətli dövlət yarada bildilər, nə də mədəniyyət tarixi ilə əlaqədar fəaliyyətdə buluna bildilər. Üstəlik, xı- tayların hücumuna tab gətirməyərək bu qədim türk yurdunun monqoldilli qövmlərin əlinə keçməsinə bais oldular. Beləliklə, monqolca danışan qövm- lər getdikcə türklər əleyhində torpaq qazancları əldə etdilər və bir müddət sonra Çindən qovulan xıtaylar Türküstana gələrək asanlıqla buranın ali ha- kimləri oldular. Qırğızlar bu vaxt yuxarı Yeniseydəki köhnə yurdlarına dön- müşdülər. X əsrin əvvəllərində mühüm türk ellərindən biri də kiməklərdir. Orxon kitabələrdə onların adı çəkilmir. Bu səbəbdən kiməklərin VIII əsrdə başqa ad daşıyan bir qövmi birliyə daxil olduqlarını düşünmək olar. Görəsən, bu qövm çiklər deyil ki? Çiklər VIII əsrin ortalarında olduqca mühüm bir siyasi qüvvə halında Yuxarı Kəm ilə İrtış arasındakı sahədə yaşayırdılar. Uyğur xaqanı Tanrıda Bulmuş İl Etmiş Bilgə kağan (Moyunçur) iki dəfə səfər edə- rək çikləri hakimiyyəti altına almış, onlara tutuk təyin etmiş, işbaralar və
1 Kaşğari ən zərif türkcənin yağmaların və toxsıların ləhcəsi olduğunu söyləyir (Kilisli, I, s. 30; Atalay, I, s. 30; [Ramiz Əskər, I, s. 104]). 2 Hüdud ül-aləm, s. 79, Minorski tərcüməsi, s. 96. Halbuki Mərvəzi bulaqları karluqlardan hesab edir (s. 28, haşiyə 71). 3 Kilisli, I, s. 116, 337; Atalay, I, s. 129, 379; [Ramiz Əskər, I, s. 187, 381]. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|