Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
FARUQ SÜMƏR 48
ri də doqquz-oğuzların 205-ci ildə (miladi 820-821) Urşusanaya (Səmər- qəndin şərqində Soqdiana ilə Sır-Dərya çayları arasındakı ərazi) hücum etdiklərini bildirir 1 . Oğuzların belə bir hücumu həyata keçirmələri onların ancaq şərqdə (ən əvvəl Talas bölgəsində) bir yerdə yaşayacaqları halda mümkün ola bilərdi. Yəni onların belə bir hücum üçün Orxon bölgəsindən qərbə köçmüş olmaları lazımdır. Digər tərəfdən, Sır-Dəryanın orta yatağı ilə Aral gölü sahilləri və onun şimalındakı torpaqlar peçeneqlərin yurdu idi, gö- rünür, oğuzlar bu yerləri onların əlindən almışdılar 2 . Ancaq bu fikrə aşağı- dakı şəkildə etiraz etmək mümkündür: 1. Kül-Təginin dəfn mərasiminə türgiş xaqanı da (şübhəsiz ki, Sulu) el- çilər göndərmişdi. Bunlar Makaraç Tamğaçı ilə Oğuz Bilgə Tamğaçı idilər 3 . Buradakı oğuz sözü ehtimal ki, həmin abidədəki bir çox misallarda olduğu kimi
4 , qövmi mənadadır, yəni oğuz boyuna mənsub Bilgə Tamğaçı demək- dir. Bu, Sır-Dərya oğuzlarının on-oxların tərkibində bir təşəkkül olduğunu da göstərə bilər. Ancaq bu xüsusda şübhəyə yer buraxmayacaq bir hökmə varmaq üçün bunu təsdiq edəcək başqa bir dəlilə də ehtiyac var. Çünki bu
Ş əxs türgiş xaqanının yanında xidmətə girmiş doqquz-oğuzlardan biri də ola bilər
5 .
2. Əvvəldə işarə edildiyi kimi, doqquz-oğuzların tonra adlı bir boyları olmuşdur. Hətta buraya kunı adlı bir boyu da əlavə etmək mümkündür 6 .
3. Sır-Dərya ətrafındakı oğuz eli iki qola ayrılmışdı, qollardan biri üç-ox, digəri boz-ox adını daşıyırdı. Bu adların on-oxlardan qalma xatirələr olduğu da düşünülə bilər. Hətta Sır-Dərya oğuzlarının hökmdarlarının yabğu ünvanı daşımaları da bura əlavə oluna bilər. Bəlkə bu yabğu oğuzların yabğusudur. 4. Sır-Dərya oğuzlarının XI əsrdə danışdığı türk dilində bir sıra elə söz- lər vardı ki, bunları Şərq türkləri bilmirdilər. Digər tərəfdən oğuzların ləh- cəsi də türklərinkindən xeyli fərqlənirdi. Bu hal Sır-Dərya oğuzlarının qərb- də daha qədim zamanlardan bəri (VIII-IX əsrlərdən əvvəl) yaşamaqda olma- ları ilə əlaqədar ola bilər. Bu xüsusları göz önünə alsaq, Sır-Dərya oğuzlarının onlara mənsub ol- duqlarını söyləmək mümkündür. Əgər bu belədirsə, Sır-Dərya oğuzları ilə
1 Təbəri, III, s. 1044. 2 Aşağıdakı səhifələrə bax. 3 «On-ok oğlım türgiş kağanda Makaraç Tamğaçı, Oğuz Bilgə Tamğaçı kəlti» (ƏTY, I, s. 52). 4 Bax: Abidələr, s. 108-109; ƏTY, s. 44. 5 Biz bu xüsusla əlaqədar uyğur xaqanının yanında xidmət edərək yüksək mənsəbə çatmış və sərvət toplamış bir qırğızı tanıyırıq: Boyla Qutluğ Yarğan (bax: ƏTY, I, s. 156). 6 Bax: 6-cı səhifə Çin mənbələri ton-lo və houen adlı boylardan bəhs edir ki, bunlardan bi- rincisi tonra, ikincisi hun (xun) olaraq qəbul edilmişdir (Sənədlər, s. 88, qeyd s. 3; Hamil- ton. Tokuz-oğuz və on-uyğur, s. 26). OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 49
doqquz-oğuzlar arasında eyni qövmün iki qolu olmaqla qədim bir qohumluq və ya bəlkə də sadəcə bir ad bənzərliyi məsələsi ortaya çıxır. Belə olduqda doqquz-oğuzların 840-cı ildə qırğızların hücumu nəticəsində dağılmaqla və ya uyğurlara qarışmaqla öz varlıqlarını itirdiklərini düşünməkdən başqa bir yol, deyəsən, yoxdur.
FARUQ SÜMƏR 50
X əsrin birinci yarısında türk dünyası siyasi baxımdan parçalanmış və zəif bir vəziyyətə düşmüşdü. Göytürk dövlətinin süqutundan sonra türklər Orta Asiyada böyük və qüdrətli imperiya qura bilmədilər. VIII əsrin ikinci yarısı ilə IX əsrin birinci yarısında yeganə qüdrətli dövlət Orxon bölgəsin- dəki uyğur xaqanlığı idi. Ancaq uyğurlar qərb türkləri üzərində nüfuzlu bir hakimiyyət yarada bilmədilər və Çin ilə həmişə dostluq münasibətlərində yaşadılar. Uyğurlar «toğuz-ğuzz» adı ilə islam ölkələrində böyük
şöhrət qazanmış- dılar. Siyasi qüvvələrin çoxdan itirmələrinə, parçalanmalarına və zəifləmələ- rinə baxmayaraq onların bu
şöhrətləri hələ də davam edirdi. 840-cı ildə uy- ğurları qovaraq Orxon bölgəsində yerləşən qırğızlar və öz varlıqlarını güclü şəkildə göstərə bilmədilər, hətta Orxon mədəniyyətinin ortadan qalxmasına səbəb oldular. Gərək ki, onlardan bizə bu bölgədə yazılmış heç bir kitabə gəlib çatmamışdır. 924-cü ildə monqol irqindən olan kıtayların hücumlarına qarşı dura bilməyən qırğızlar köhnə yurdları Yenisey bölgəsinə çəkildilər və burada əvvəllər olduğu kimi, ibtidai bir halda yaşamağa davam etdilər. Be- ləliklə, qədim türk yurdu olan Orxon bölgəsi qəti olaraq monqolca danışan qövmlərin əlinə keçdi. XIII əsrdə Orta Asiyanın siyasi və etnik mənzərəsini dəyişdirəcək Çingizxan imperiyasının meydana gəlməsi bunun nəticəsidir. X əsrin birinci yarısının ortalarında türk aləmi başlıca beş türk eli tərə- findən təmsil olunurdu. Bunlar oğuzlar (ərəbcə əsərlərdə əl-ğuzz), karluqlar (ərəbcə xarlux), uyğurlar (XI əsrədək toğuz-ğuzz), kiməklər və qırğızlar idi. Onların sırasına Qara dənizin şimalında yaşayan peçeneqlər də əlavə oluna bilər. Bunlardan karluqlar, daha əvvəl göstərildiyi kimi, göytürk dövründə üç boy halında 1 Urunğu, Zaysan və Alagöl üçbucağı arasında yaşayırdılar. Karluqlar uyğurlarla birlikdə göytürk imperiyasının süqutuna nail olduqdan
1 Çin mənbələrinə görə bu karluq boylarının adları belədir: meu-lo, ta-şe-li, çe-şe, yaxud po-fu (Şavan, s. 78, haşiyə 4). Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|