Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 51
sonra uyğurlarla hakimiyyət uğrunda mübarizəyə girişərək məğlub olmuş, qərbə yönəlib qərb türklərini, yəni on-oxların ölkəsini ələ keçirmişdilər. La- kin karluqlar burada da qüvvətli bir varlıq göstərə bilmədilər, sönük və təsir- siz həyat sürdülər. Onların bu iqtidarsızlığı üzündən samani hökmdarı İs- mayıl ibn Əhməd 893-cü ildə Talasa qədər uzanan bir səfərə çıxdı, oradakı böyük kilsəni məscidə çevirdikdən sonra karluq yabğusunun xatunu da daxil olmaqla 15 min əsir alıb geri qayıtdı. Qaraxani dövlətinin karluqlar tərəfin- dən deyil, yağma adlı başqa bir türk boyu tərəfindən qurulması ehtimalı çox qüvvətlidir. Karluqlar X əsrin birinci yarısının ortalarında İsficabdan İssık- kulun cənubuna qədər uzanan geniş bölgədə yaşayırdılar 1 . «Hüdud ül-aləm» 2 və Gərdizi 3 kimi türk qövmləri haqqında təfsilatlı mə- lumatlar verən və bu xüsusda başda Ceyhani olmaqla qədim mənbələrə əsaslanan əsərlərdən belə anlaşılır ki, çigillər, əslində, karluqların bir boyu- dur. Uyğur hökmdarı Tanrıda Bolmuş İl Etmiş Bilgə kağanın kitabəsində rastlanan «Çigil tutuk» 4 ilə bu boy arasında bir münasibət olub-olmadığı bi- linmir. «Hüdud ül-aləmə»ə görə 5 çigillər İssık-kulun şimal-qərbində yaşa- yırdılar. Onlar getdikcə güclənərək XI əsrdə müstəqil bir qövm sayılmışlar 6 . Kaşğari onlardan bir qisminin Taraz (Talas) şəhəri yaxınlığındakı bir qəsə- bədə, bir qisminin Barsğan arxasındakı Kuyasda, üçüncü qisminin isə Kaş- ğar yörəsindəki bir sıra kəndlərdə yaşadığını bildirir. Bu, Gərdizinin 9 boya ayrılmış karluqların üç boyunun çigillərdən ibarət olduğu haqda sözlərinə uyğundur. Çigillər XI əsrdə o qədər mühüm bir təşəkkül halına gəlmişdilər, ki, oğuzlar Ceyhundan Çinə qədər uzanan yerlərdəki bütün türklərin hamısı- na birdən «çigil» deyirdilər 7 . Çigillərin eyni əsərdə Mavəraünnəhrdə yaşa- dıqlarını bilirik 8 . Bu gün Anadoluda Çigil adlı 4 kənd vardır 9 . Onlar bu türk oymağından bəzi zümrələrin Anadoluya gəlmiş olduğunu göstərir 10 . 1 İstəxri. Kitabü məsalik-il məmalik. De Qoj nəşri. II nəşr, Leyden, 1927, s. 290. Bu əsər- dən nəqlən: İbn Hövkəl. Kitabi-surət-il-ərz. Kramer nəşri. Leyden, 1938, II, s. 467; Hüdud ül-aləm. Tehran, 1340, s. 81-83. V.Minorskinin tərcüməsi. Hüdud ül-aləm (ingiliscə). Lon- don, 1937, s. 97-98. İzahlar qismi, s. 286-297. 2 S. 83. Minorskinin tərcüməsi, s. 98-99. İzahlar, s. 297-300. 3 Zeyn-ül-əxbar. Barthold nəşri. Peterburq, 1874, s. 84. 4 ƏTY, s. 178. 5 Göstərilən yerlər. 6 Divan. Kilisli, I, s. 329-330; Atalay, I, s. 393-394; [Ramiz Əskər, I, s. 392-393]. 7 Kilisli, I, s. 330; Atalay, I, s. 394; [Ramiz Əskər, I, s. 393]. 8 İbn-ül-Əsir. Qahirə, 1301, X, s. 70; Nizamülmülk. Siyasətnamə. Xalxali nəşri. Tehran, 1310 şəmsi. 9 Bunlardan Çigil adlı bir nahiyə mərkəzi İlqında, bir kənd Karapınarın Hotamış nahiyə- sində, digər biri isə Kastamonuda yerləşir. Manisada da Çigillər adlı bir kənd vardır. (Daxili İşlər Nazirliyi, Türkiyədə məskun yerlər qılavuzu, Ankara, 1946, s. 265). 10 Təhrir dəftərlərində Çigil adlı yerə rast gəlmədik. FARUQ SÜMƏR 52
«Hüdudül-aləm»ə görə, İssık-kulun şimal-qərbində Çu çayının sol sahi- lində tuxsılar yaşayırdı. Çigillərlən daha az əhəmiyyəti olan bu qövm Mər- vəziyə görə 1 karluqların bir qolu 2 , Kaşğariyə görə 3 isə çigillərin bir qoludur ki, ikisi də təxminən eyni şey deməkdir. Çünki çigillərin əslində karluqların bir boyu olduğunu bir az yuxarıda göstərmişdik. Minorski 4 Gərdizinin bəzi ifadələrinə əsaslanaraq tuxsıların qədim türgişlərin qalığı olduğunu irəli sür- müşdür. Müqəddəsinin məlumatından belə qənaət hasil olur ki, X əsrdə Balasa- ğun (mətndə: Vəlasağun) ilə Tarazın təqribən yüz mil şərqindəki Mirki qə- səbəsi arasında türkmən adlı bir qövm yaşayırdı. Bu qövmün məliki (ilig?) Ordu adlı bir qəsəbədə yaşayırmış 5 . Kaşğarinin də təsdiq etdiyinə görə 6 bu
qəsəbə Balasağun yaxınlığında (təbii ki, onun qərbində) yerləşirdi. Yenə Müqəddəsi tatar (Otrar) və kimək sərhədində Şəğəlcandan bəhs etdikdən sonra Bulaç və Burukət qəsəbələrini təsvir edir və bunların türkmənlərə qar- şı uc (hüdud) qəsəbələri olduğunu yazır 7 .
Bu qəsəbələrin İsfiçabın şimal-qərb və ya şimal-şərqində olduğu analşı- lır. Bu son qeyd türkmənlərin İsficabın şimal tərəflərinə qədər yayılmış ol- duğunu göstərir. Müqəddəsinin bildirdiyinə görə, bu türkmənlər qorxuların- dan müsəlman olmuşdular və Ordu qəsəbəsində oturan məlikləri də İsficab hakiminə hədiyyələr göndərirdi. Müqəddəsinin əsərində türkmənlər islamı qəbul etmiş yeganə türk boyu kimi qeyd olunur. Həmən müəllif Sabran adlı sərhəd şəhərindən bəhs edərkən və ya başqa vəsilələrlə oğuzların (əl-ğuzz) adını çəkərkən onların müsəlman olduqlarını söyləmir 8 . Beləliklə, bu türk- mənlərin oğuzlardan tamamilə ayrı bir təşəkkül olduqları görünür. Açıqca başa düşülür ki, Ordu qəsəbəsində oturan türkmən məliki İsficab hökmdarı- na tabe idi. İsficab bölgəsini idarə edən xanədan haqqında məlumat çox az- dır. Barthold 9 bu xanədanın türk mənşəli olduğunu söyləyir. Böyük ehtimala görə, türkmənləri məhz İsficab hökmdarları müsəlman etmişdilər.
1 S. 84-85. Minorski, s. 99, izahlar qismi, s. 300-304. 2 Şərəf əz-Zaman Tahir Mərvəzi. Çin, türklər və Hindistan haqda. Minorski nəşri və ingilis dilinə tərcüməsi. London, 1942, mətn, s. 19, tərcümə s. 31. 3 Kuyasda yaşayan bir türk eli, onlara tuxsı çigil də deyilir (Kilisli, I, s. 354; Atalay, I, s. 423; [Ramiz Əskər, I, s. 418]). 4 Hüdud ül-aləm (ingiliscə). İzahlar qismi, s. 300. 5 «Ordu: kiçik bir qəsəbədir, türkmən məliki burada yaşayır. O, İsficab hökmdarına hədiy- yələr göndərir. Qəsəbənin su ilə dolu xəndəklə dövrələnən qalası var. Məlikin sarayı qala- dadır» (s. 275). 6 «Ordu: Balasağun yaxınlığında bir qəsəbədir. Bu sözdən alınaraq Balasağuna Kuz-Ordu deyilir» (Kilisli, I, s. 112; Atalay, I, s. 124; [Ramiz Əskər, I, s. 183]). 7 «Burukət böyük bir qəsəbədir. Bura və Bulaç qorxudan müsəlman olmuş türkmənlərə qar- şı zastavadır. Bunların qalası məhv edilmişdir» (s. 274). 8 S. 274, 286, 289. 9 Türküstanda monqol istilası. London, 1928, s. 172. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|