Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
FARUQ SÜMƏR 40
də qırğız xaqanının ordusu ilə qarşılaşdılar. Vuruşmada qırğız ordusu məğ- lub edilmiş, qırğız xaqanı da döyüş meydanında həlak olmuşdu. Kitabələrdə xeyli, uzun müddət oğuzların üsyan hərəkatından bəhs edilməmişdir. Əgər belə bir şey baş versəydi, göytürklərin bütün istiqamətlərdə zəfərlər qazan- maları heç də mümkün olmazdı. Çünki Bilgə kağanın hakimiyyətinin ilk il- lərində oğuzların üsyanı göytürk dövlətinin zəifləməsində çox mühüm bir amil olmuşdur. Kapağan kağan zamanında təşkil edilən səfərlər sayəsində göytürk im- periyasının hakimiyyəti təkrar uzaq yerlərə qədər yayıldı. Beləliklə, çox mü- hüm ehtimala görə, on-oxların itaət altına alınmasında (698), zəngin qəni- mətlər ələ keçirilən Mavəraünnəhr səfərində (700-701), Çin sərkərdəsi Çaça ilə aparılan və türklərin parlaq zəfəri ilə başa çatan vuruşmada (706) və di- gər səfərlərdə türk budunu ilə birlikdə oğuzlar da iştirak etmişlər. Lakin bu parlaq dövr, iki budun arasındakı bu qardaşlıq Kapağan kağanın 716-cı ildə bayırkular tərəfindən pusquya salınaraq öldürülməsilə sona çatdı. İl-tərişin oğulları Kapağan kağanın oğlu Bögünün hökmranlığını tanımadılar. Türk- lərdə səltənət varisliyinin sabit bir qayda ilə nizamlanmamasının nəticəsi özünü burada da göstərdi. Bu ixtilaf üzündən türklər iki hissəyə ayrılaraq bir-birilə mübarizəyə girişdilər. Mübarizədə şəxsən Kül-Təginin cəsarəti və vuruşqanlığı sayəsində İl-tərişin oğulları qalib gəldilər. Bökü xan və tərəf- darları zərərsizləşdirildilər. İl-tərişin bəyük oğlu xaqan oldu (716). O, kita- bələrdəki Türk Bilgə kağandır. Onun qardaşı Kül-Təgin isə göytürk ordusu- nun komandanlığını öz üzərinə götürdü. Belə anlaşılır ki, İl-tərişin oğulları ilə Bögü xan arasında xaqanlıq uğrunda mübarizə imperiyaya zəif şəkildə bağlanmiş budunların tabelik bağlarını qoparmasına səbəb oldu və hər tərəf- də qarışıqlıqlar (bolğak) baş verdi. Türgişlərdən sulu adlı bir başbuğ on-ox- ların rəhbəri olaraq kağan ünvanı aldı və qərb türklərini müstəqil surətdə idarə etməyə başladı. İzgillərin üsyan etməsilə eyni vaxtda oğuzların da üs- yan bayrağını qaldırdıqları görünür. Kitabələrdə hər yanda baş verən qarı- şıqlıqlar və qısqanclıq oğuzların üsyanına səbəb olaraq göstərilir. Bu məlu- matlar olduqca şübhəlidir. Ancaq həqiqət budur ki, oğuzlar xaqanlara ürək qızdırmırdılar. Onların heç bir zaman tölis və tarduşların vəziyyətinə düşmək istəmədikləri mə- lumdur. Burada hər halda qövmi bir səbəb olduğu kimi, oğuzların ayrı bir siyasi keçmişə malik olmaları da bəhs mövzusudur. Yəni onların bu üs- yanlarının siyasi səbəbi, şübhəsiz, müstəqilliyə qovuşmaq idi. Bilgə kağan ilə Kül-Təgin izgillərə divan tutduqdan sonra oğuzların üzə- rinə yürüş etdilər. Ancaq onları izgillər kimi asanlıqla yola gətirmək müm- kün olmadı və bir ildə beş dəfə vuruşmaq lazım gəldi. Oğuzlar ilə ilk vuruş- ma Toğu Balıkda oldu. Adına görə, ehtimal ki, bura şəhər imiş. Ancaq bu barədə heç bir məlumat yoxdur. Kül-Təkinin Azman adlı atına minərək dal- OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 41
badal yeddi nəfəri nizə ilə öldürməsinə, böyük bir igidlik gəstərməsinə bax- mayaraq göytürklər qəti bir nəticə edə bilmədilər. Bunun əvəzində, Kuşlı- ğakda ədizlərlə çarpışmalarda onları ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Oğuzlar ilə ikinci vuruşma Urquda (müasir Urqa?) oldu, ancaq o da qəti nəticə ver- mədi. Bunun ardınca gələn Çuşbaşı müharibəsi isə həddən artıq çətin olmuş, göytürklər ciddi təhlükəyə məruz qalmışdılar. Bu müharibədə göytürk ordu- su oğuzların qarşısında qorxunc bir vəziyyətə düşmüşdü. Xoşbəxtlikdən, Kül-Təgin hücuma keçən oğuzları geri oturtmağa, hətta tonqralardan Yılpa- qut (Alpağut) ilə on nəfəri əsir almağa müvəffəq olmuşdu. Onlar həmin günlərdə döyüşdə həlak olan və ya öz əcəli ilə ölən göytürk Tonqa-Təginin yuğunda (cənazə mərasimində) o biri dünyada ona xidmət etmələri üçün öl- dürüldülər. Ancaq müharibə yenə də bir nəticə verməmişdi. Buna görə iki qardaş budun Əzgənti Qadazda yenidən qarşılaşdılar, lakin bu dəfə də qalib- məğlub bilinmədi. Artıq qiş girmişdi! Göytürklər Əmğa qalasında qişladılar. Bu qış göytürklər üçün xoş keçmədi, çünki «yut» olmuş, yəni heyvanlar ta- mamilə qırılmışdı. Bahar gəlincə (717-ci ilin baharı?) Bilgə kağan oğuzlara qarşı əsgər çıxartdı, ancaq oğuzların üç-oğuz qoluna mənsub bir ordusu onun ordugahına basqın etdi. Bu basqın o qədər bacarıqla həyata keçiril- mişdi ki, oğuzlar görünməmiş bir zəfər çalmaq üzrə idilər. Hətta onlardan bir bölüyü ordugahı yağmalamağa başlamışdı. Lakin yenə Kül-Təginin igid- liyi və Bilgə kağanın soyuqqanlılığı sayəsində bu təhlükənin qarşısı alındı 1 .
yuxarıda göstərilən müharibədən sonra oğuzlar üzərinə təkrar yürüş edərək müvəffəqiyyət qazansa da, oğuzlar qoşunları doqquz-tatarlarla birləşərək Ağuda göytürklərin qabağına çıxdılar. Məğlubiyyətə uğrayan oğuzlar Çinə getdilər, lakin sonra təkrarən vətən- lərinə qayıtdılar. Onlar hələ boyun əyməmişdilər. Bu səbəblə Bilgə kağanın oğuzlar üzərinə daha bir yürüş təşkil etdiyi anlaşılır 2 . Həmən səfər zamanı uyğurlara da hücum olunmuş, onlar darmadağın edilmiş, uyğur il-təbiri yüzə yaxın adamla şərqə tərəf qaçmışdı 3 . Göytürk kitabələrində ilk və son dəfə olmaq üzrə uyğurlar barədə ancaq bu qədər bəhs edilmişdir. Buradan uyğur- ların bir çox digər türk qövmlərinin əksinə olaraq Selenqa boyunda hər hal- da göytürklərə vergi verərək sakit bir həyat sürdüklərinə hökm vermək mümkündür. Ertəsi il, Bilgə kağan 34 yaşında olanda (718-ci il), göytürklərə müqavimət göstərə bilməyən, onlara tabe olmaq da istəməyən oğuzlar Çinə köçərək çinlilərin idarəsi altına girdilər 4 . Artıq onlardan bir daha bəhs edil- 1 Bu xüsusda Bilgə kağan kitabəsində geniş təfsilat var (Abidələr, s. 124-126, Kül-Təgin kitabəsi, s. 112-113; ƏTY, I, s. 62-66, Kül-Təgin kitabəsi, s. 48-50). 2 Abidələr, s. 127; ƏTY, I, s. 66. 3 Yenə orada. 4 Yenə orada, s. 67. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|