Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

TÜRKSOY

ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ TEŞKİLATI

İNTERNATİONAL ORGANİZATİON OF TURKİC CULTURE
TürkSOY kitabxanası seriyası: 25
AMEA Folklor İnstitutu

Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur

Türkcədən çevirən,

ön söz, qeyd və şərhlərin müəllifi:

Prof. Dr. Ramiz ƏSKƏR
Redaktor:

Akad. İsa HƏBİBBƏYLİ

Faruq Sümər. Oğuzlar (Türkmənlər). Tarixləri.

Boy təşkilatı. Dastanları. Bakı, MBM, 2013, 456 səh.
Kompüter dizayneri: Elçin

Kompüterdə yığdı: Solmaz Əskərova

Korrektor: Leyla

Texniki redaktor: Aytən

_______________________________________

Çapa imzalandı: 10.01.2013

Həcmi: 28,5 çap vərəqi

Formatı: 64x80 1/8

Tirajı: 2.500 ədəd

MBM mətbəəsində

çap olundu

1 Bugünkü Anadolu türklərinin ruhi davranışları da oğuz türklərininkindən fərqlənmir. Ana­dolu türkləri sakit görünüşlü, soyuqqanlı, duyğularını çoxda üzə vurmayan insanlardır, qaş­qa­baqlı deyil, gülərüz və vüqarlıdırlar, tez hirs­­­lənməz, birdən parlayıb sönməzlər. Xalqın tə­bi­ri ilə, Anadolu türklə­ri­nin asanlıqla «damarı tutmaz», yəni dərhal əsəbiləşməz, ancaq «ay­ranı qabar­dı­mı» qasırğa kimi əsər, qabağında durmaq olmaz. Lap oğuz igi­di­nin «acığı tut­duqda qatı daşı kül elədiyi» kimi... Onların başlıca xasiyyətlərindən biri də kin saxla­ma­malarıdır. Qisas alma duyğuları da qar­şısıalınmaz ölçüdə de­yil, tez barışırlar, mərhəmət duy­ğuları güclüdür. Za­ra­fat və lətifədən xoşla­nır­lar. Gerçəkci insanlardır, yəni ağılları hiss­lə­­rinə hakim ola bilir. Öyünmə duyğularında da ifratçılıq yoxdur, ona gö­rə baş­qalarının mə­ziyyət və qabi­liy­yətlərini inkar etməzlər. Bütün bu vəsfləri ilə onlar Aralıq dənizi millət­lə­rin­dən, bəzi Balkan millətlərindən, qafqaz­lılardan və ərəblərdən fərqləni­r­lər. Anadolu türk­ləri ruhən fərdiyyətçi deyil, cəmiyyətçidir, kompakt, yəni bir arada yaşamaqdan xoşlanırlar. Millətlərinə bağlı və vətənpərvər olduq­la­rı da bilinən faktdır.

Üz və bədən quruluşuna gəlincə, onlar ümumiyyətlə düz qara saçlı, ala gözlü, yuvar­laq üzlü, düz burunlu insanlardır. Aralarında mavi gözlər az və ya nadirdir. Belələrinə çox vaxt bu vəsflər sifət olaraq verilir (göy Məh­mət - mavi gözlü Məhmət, göy qız - mavi gözlü qız). Böyük əksəriy­yə­ti­nin sifəti ağ­­dır, üzlərindəki və əllərindəki əsmərlik günəş yandırması ilə əlaqə­dardır. Boyları ortadan uzundur, gövdə qismi qurşaqdan aşağı tərəfə nəzə­rən qısa de­yil­dir, ona görə at üstündə heybətli görünür, rahatlıqla ox atır və qılınc vu­rurlar.

1 Cənub-Şərqi Anadolu sözü ilə Urfadan Hakkariyə qədər olan ərazini nə­zər­də tuturuq.

1 Anadoludakı əyanlar və ya dərəbəylər dövrü ən az işlənmiş mövzulardan bi­­­ridir. Belə ki, on­­lardan ən mühümü olan çapan oğullarının əsl adının nə ol­­­­duğu da meydana çıxarılma­mış­dır. Çapan oğulları tərəfindən Yozqatda ti­kil­miş böyük bir caminin hazirəsində (qəbi­ristanlığında) gördüyüm kita­bə­lərin ən əskiləri ailənin adının nə Çapan, nə də Cabbar deyil, məhz Çapar olduğunu göstərir: «Mərhum və məğfur ləh Çapar Ömər ağa ruhu üçün fa­tihə sənə 1118 – Çaparzadə mərhum və məğfur ləh Əhməd paşa ruhu üçün fatihə fi sənə 1187». Bunlar Çəpan, Çəpar, Cəbbar kəlməsinin səhv oxun­ma­­sından meydana gəlmiş və ailə bu yanlış adlarla tanın­mış­dır. Bu ailəyə aid kitabələr lazımi izahatla birlikdə yaxın vaxtlarda bizim tərə­fimiz­­dən nəşr ediləcəkdir.

1 Bu gün Şərqi Anadoluda belə bir ifadə hələ də xatırlanır:

Şalvarı şaltaq Osmanlı,

Yəhəri qaltaq Osmanlı,

Əkəndə yox, biçəndə yox,

Yeyəndə ortaq Osmanlı.

1 Bu barədə bax: Hüseyn Namiq Orkun. Oğuzlara dair. Ankara, 1935, səh. 4-5.

* Boy təşkilatı, əslində, «qəbilə quruluşu» deməkdir. Lakin boy sözü da­ha geniş məna da­şı­yır. Üstəlik, «boy quruluşu» termini qəribə səs­lən­mək­lə bə­ra­bər anatomik çalar kəsb edir. Ona görə kitabda «boy təş­ki­latı» ter­minini işlətməyi məqsədəuyğun hesab etdik (tərcü­mə­çi).

2 V. Banq və R. Rəhməti. Oğuz kağan dastanı. İstanbul, 1936, s. 6.

3 Bax: D.Sinor. Oğuz kağan dastanı haqqında bəzi mülahizələr. İstan­bul Universiteti ədə­biyyat fakültəsi “Türk dili və ədəbiyyatı” jurnalı, s. 1-14.

4 Bu məsələ haqqında digər fikirlər üçün bax: Ceyms Hamilton. Tokuz-oğuz və on-uyğur. «Asia» jurnalı, 1962, s. 25-26.

1 De Qroot. Miladdan əvvəlki dövrdə hunlar. Berlin-Leypsiq, 1921, s 49-50; V.H.Mak­qo­vern. Mərkəzi Asiyanın ilk imperiyası, 1939, s. 16.

2 De Qroot. Həmin əsər, s. 55-56; V.H.Makqovern. Həmin əsər, s.117-118.

3 Bu əsər haqqında III fəslə bax.

1 Hüseyn Namiq Orkun. Əski türk yazıtları (kitabələri). İstanbul, 1940, III, s. 61. (Bundan son­ra əsərin adı ƏTY şəklində veriləcək - tərcüməçi).

2 Ulu Kəm ilə Ana Kəmin (Yeniseyin) yuxarı yatağının türklərin ana yurdu olan bölgəyə da­xil olduğu həqiqətdir. İssık-kul dolayları və Sır-Dəryanın şi­malındakı bozqırlar, şübhəsiz ki, türklərin əsl ana yurdu olan bölgənin xa­ri­cində idi. Türklərin bozqır həyatından əvvəl me­şə həyatı yaşayıb-yaşa­ma­dıq­­ları bilinmir. Hər halda bu, xüsusi araşdırma tələb edir.

1 ƏTY, III, s. 62-64.

2 Yenə orada, s. 80.

1 Körüg sabı andağ: Tokuz oğuz budun üzə kağan olurtı tir, Tabğaçğa­ru Kunı Sənünig ıd­mış, kıtayğaru Tonra Səmig ıdmış (Şahidin sözü belə idi: doqquz oğuzun taxtına bir kağan oturdu, deyir. Çinlilərin ya­nı­na Kunı Sən­günü gön­­dərmiş, xıtayların yanına (isə) Tonra Sə­mi göndərmiş(dir). ƏTY, III, s. 102. Çinlilərin yanına gedən elçi Kunı Səngünün adındakı Səngün sözü titul deyilsə, kunı da bir boy adı ola bilər.

2 V.Tomsen. Orxon abidələrinin oxunuşu. Helsinqfors, 1896, s. 112, 125 (bun­­­dan sonra əsər Abidələr adlanacaq - tərcüməçi); ƏTY, I, s. 50, 62 və ardı.

3 Kitabələrdə bu qəbildən çox misallar göstərmək olar: Tabğaç On Tu­kuk - çinli Onq Tutuk (Abidələr, s. 108; ƏTY, I, s. 44); Yir Bayırku Uluğ İrkən - Yir Bayırku başbuğu Uluğ Ər­kin (Abidələr, s. 109; ƏTY, 1, s. 44).

4 ƏTY, s. 120.

5 Abidələr, s 105, 115, 122; ƏTY, s 40, əlavə olaraq bax: s 22, 58.

1 Abidələr, s. 124, əlavə bax: s. 112: ƏTY, s. 48, əlavə bax: s. 62.

2 Bilgə kağan başqa bir yerdə «Basmıl idi-kut uğuşım ərti» (Abidələr, s.123; ƏTY, I, s. 601), yəni «Basmıl idi-qut mənim soyumdan (ailəmdən) idi» de­yir. Doğrudan da, basmıl baş­buğ­ları göytürk xanədanından (A-se-na) sayıl­mışlar (Covannes. Sənədlər, s. 86, qeyd T). (Bundan sonra: Sənədlər. - tər­cü­məçi). Ancaq Bilgə kağanın «Türgiş kağan türkimiz bu­­dunım ərti» (Abi­dələr, s. 104; ƏTY, I, s. 38) sözləri nəyi ifadə edir? O zaman «türk» sö­zü türk­cə danışan bütün qövmlərin adı şəklində geniş bir mənada işlənmə­di­yi üçün bunu qövm mənasında qəbul etmək olar. Abidələrdə «türk»ün göy­türk xanədanı və ya dövləti məna­sın­da işləndiyini qətiyyən sanmıram.

1 Divanü lüğat-it-türk. Kilisli Rüfət nəşri. İstanbul, 1333-1335, I, s. 30, 377; III, s. 27, 173; Divanü lüğat-it-türk. Bəsim Atalay tərcüməsi. İstanbul, 1936-1941, I, s. 30, 452; III, s. 36, 277; [Divanü lüğat-it-türk. Ramiz Əskər tərcü­mə­si. Bakı, 2006, I, s. 77, 367; III, 32, 214].

1 Orta Asiya tarixi haqqında dərslər. İstanbul, 1927, s. 30.

2 Abidələr, s. 112; ƏTY, I, s. 48.

1 Yeniseydə Tuba bölgəsində tapılan bir qəbirüstü kitabə (ƏTY, III, s. 170) tür­gişlərin bir za­manlar burada yaşadıqlarını göstərir. Bu kitabədə Əzgənə ad­lı bir türgiş bəyinin 26 ya­şın­da öldüyü bildirilir. Bu kitabə türgişlərin on-oxların tərkibinə VII əsrdə girdiklərini ağla gə­tirir. Əks təqdirdə Tuba ətra­fındakı türgişləri bu təşəkkülün ancaq bir qismi kimi qəbul et­mək lazım gə­lir.

1 Şavan. Sənədlər, s, 43, 86.

2 Yenə orada, s. 34.

1 S.Q.Klyaştornı. Orxon abidələrində Kengünün qövmi yer adı. Türkcə tər­cü­­məsi İsmayıl Qaynağındır. Belleten, № 69, s. 89-104. XIII əsrdə Hələb ət­ra­­fında yaşayan türkmən bəylə­rindən birinə Kəngəroğlu deyilir, qızılbaş sə­fəvi boy­larından ustacluların oymaqlarından biri isə kəngərlu adını daşı­yır­dı.

2 Hüdud ül-aləm (ingiliscə). London, 1937. Şərhlər hissəsi, 300-303.

1 ƏTY, I, s. 102-104.

2 Yenə orada, s. 36.

1 Bu xüsusda Bilgə kağan kitabəsində geniş təfsilat var (Abidələr, s. 124-126, Kül-Təgin kitabəsi, s. 112-113; ƏTY, I, s. 62-66, Kül-Təgin kitabəsi, s. 48-50).

2 Abidələr, s. 127; ƏTY, I, s. 66.

3 Yenə orada.

1 Yenə orada, s. 67.

2 ƏTY, I, s. 20.

3 «Türk, oğuz bəgləri, budun, eşidin» (ƏTY, I, s. 38-40).

* Tuğ - bayraq, dövlət bayrağı. Dəstək hissəsində parçanın yanında püskülü və ya qotazı olurdu (tərcüməçi).

*^* Qədim türklərdə on iki heyvan adından ibarət təqvim işlənirdi. İllərdən bi­­ri qoyun ili ad­lanırdı (tərcüməçi).

4 ƏTY, I, Şine-Usu abidəsi, s.166; Röne Qrosse. Bozqır imperiyası, Paris, 1948, s.161-162.

1 Rene Jirau. Qədim türk imperiyası. Paris, 1960, s. 53.

2 ƏTY, I, s. 166.

3 Yenə orada.

4 Yenə orada, s. 164.

1 ƏTY, I, s. 168.

* Müasir türk təqvimində haziran iyun ayına müvafiqdir. Lakin həmin dövr­də türklərdə il martın 21-də başlandığı üçün haziran dördüncü ay kimi gös­tə­rilir (tərcüməçi).

* Təmmuz indi iyula müvafiqdir (tərcüməçi).

2 ƏTY, I, s. 168-170.

3 Yenə orada, s. 172.

4 ƏTY, I, s. 173-176.

1 Yenə orada, s. 177-183.

2 «...kalmış budun on-uyğur tokuz-oğuz üzə yüz olurun». ƏTY, I, s. 164.

3 Bax: Ceyms Hamilton. Tokuz-oğuz və on-uyğur, s. 39-40.

1 Bu barədə bax: Ceyms Hamilton. Çin sənədləri üzrə uyğurlar beş sülalə dövründə. Paris, 1955, s. 6-17, 142.

2 Qara Balasağun kitabəsində «(B)u Tənrikən(in) Tənridə k(u)t bulmuş al(p) Bilgə Tən(ri) Uyğur ka(ğanın bitigi)» (ƏTY, I, s. 85). «Uyğur yirintə Yağla­kar Kan Ata kəl(tim) kırkız oğlı mən Boyla Kutluğ Yarğan» (Süci kitabəsi, ƏTY, I, s. 156).

3 Ceyms Hamilton. Həmən əsər, s. 3-4, qeyd; yenə onun: Tokuz-oğuz və on-uyğur, s.41-44.

1 Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. Berezin nəşri. Peterburq, 1858, s. 125. Mətn­də «tuğuz-uyğuz»dur. Bunun «doqquz oğuz (uğuz)» olacağı aşkardır.

2 İbn ül-Əsir, XI, s. 117, Qahirə, 1301, XI. s. 80.

3 Təbəri, III, s. 1044.

4 Aşağıdakı səhifələrə bax.

5 «On-ok oğlım türgiş kağanda Makaraç Tamğaçı, Oğuz Bilgə Tamğaçı kəl­ti» (ƏTY, I, s. 52).

6 Bax: Abidələr, s. 108-109; ƏTY, s. 44.

7 Biz bu xüsusla əlaqədar uyğur xaqanının yanında xidmət edərək yüksək mənsəbə çatmış və sərvət toplamış bir qırğızı tanıyırıq: Boyla Qutluğ Yarğan (bax: ƏTY, I, s. 156).

8 Bax: 6-cı səhifə Çin mənbələri ton-lo və houen adlı boylardan bəhs edir ki, bunlardan bi­rin­cisi tonra, ikincisi hun (xun) olaraq qəbul edilmişdir (Sə­nədlər, s. 88, qeyd s. 3; Hamil­ton. Tokuz-oğuz və on-uyğur, s. 26).

1 Çin mənbələrinə görə bu karluq boylarının adları belədir: meu-lo, ta-şe-li, çe-şe, yaxud po-fu (Şavan, s. 78, haşiyə 4).

2 İstəxri. Kitabü məsalik-il məmalik. De Qoj nəşri. II nəşr, Leyden, 1927, s. 290. Bu əsər­dən nəqlən: İbn Hövkəl. Kitabi-surət-il-ərz. Kramer nəşri. Ley­den, 1938, II, s. 467; Hüdud ül-aləm. Tehran, 1340, s. 81-83. V.Minor­ski­nin tərcüməsi. Hüdud ül-aləm (ingiliscə). Lon­don, 1937, s. 97-98. İzahlar qis­mi, s. 286-297.

3 S. 83. Minorskinin tərcüməsi, s. 98-99. İzahlar, s. 297-300.

4 Zeyn-ül-əxbar. Barthold nəşri. Peterburq, 1874, s. 84.

5 ƏTY, s. 178.

6 Göstərilən yerlər.

7 Divan. Kilisli, I, s. 329-330; Atalay, I, s. 393-394; [Ramiz Əskər, I, s. 392-393].

1 Kilisli, I, s. 330; Atalay, I, s. 394; [Ramiz Əskər, I, s. 393].

2 İbn-ül-Əsir. Qahirə, 1301, X, s. 70; Nizamülmülk. Siyasətnamə. Xal­xali nəşri. Tehran, 1310 şəmsi.

3 Bunlardan Çigil adlı bir nahiyə mərkəzi İlqında, bir kənd Karapınarın Ho­tamış nahiyə­sində, digər biri isə Kastamonuda yerləşir. Manisada da Çigillər adlı bir kənd vardır. (Daxili İşlər Nazirliyi, Türkiyədə məskun yerlər qılavu­zu, Ankara, 1946, s. 265).

4 Təhrir dəftərlərində Çigil adlı yerə rast gəlmədik.

5 S. 84-85. Minorski, s. 99, izahlar qismi, s. 300-304.

6 Şərəf əz-Zaman Tahir Mərvəzi. Çin, türklər və Hindistan haqda. Minorski nəşri və ingilis di­linə tərcüməsi. London, 1942, mətn, s. 19, tərcümə s. 31.

7 Kuyasda yaşayan bir türk eli, onlara tuxsı çigil də deyilir (Kilisli, I, s. 354; Atalay, I, s. 423; [Ramiz Əskər, I, s. 418]).

8 Hüdud ül-aləm (ingiliscə). İzahlar qismi, s. 300.

9 «Ordu: kiçik bir qəsəbədir, türkmən məliki burada yaşayır. O, İsficab hökm­darına hədiy­yələr göndərir. Qəsəbənin su ilə dolu xəndəklə dövrələnən qalası var. Məlikin sarayı qala­dadır» (s. 275).

10 «Ordu: Balasağun yaxınlığında bir qəsəbədir. Bu sözdən alınaraq Bala­sa­ğu­na Kuz-Ordu deyilir» (Kilisli, I, s. 112; Atalay, I, s. 124; [Ramiz Əskər, I, s. 183]).

11 «Burukət böyük bir qəsəbədir. Bura və Bulaç qorxudan müsəlman olmuş türkmənlərə qar­şı zastavadır. Bunların qalası məhv edilmişdir» (s. 274).

1 S. 274, 286, 289.

2 Türküstanda monqol istilası. London, 1928, s. 172.

3 «Karluk-köçəri türklərin bir boyunun adı. Oğuzlardan ayrıdırlar, oğuzlar kimi türk­mən­dir­lər» (Kilisli, I, s. 393; Atalay, I, s. 473; [Ramiz Əskər, I, s. 459]).

4 1158-ci ildə Mavəraünnəhrdə baş verən bir hadisə dolayısı ilə «İlig-kök-sağun ləqəbli Cə­la­ləddin Çağrı xan xarəzmşah İl-Arslanın hücumu sə­bəbilə vassalı qara-xıtay Gurxandan kömək istəmiş, o da İligi-Türkmanın koman­da­sı altında 10 min nəfərlik qoşun göndərmişdi. (Cüveyni. Tarixi-ca­hangü­şa. Məhəmməd Qəzvini nəşri. Leyden, 1916, II, s. 15). Barthold (Türküstan, 233, qeyd 10) haqlı olaraq bu İligi-Türkmanın Balasağunda qara-xıtaylar tə­rəfindən taxtdan endirilən və özünə də İligi-Türkman ləqəbi verilən son qa­­­­raxani hökmdarı ola biləcəyini söyləyir. İligi-Türkman türk­mən məliki de­­məkdir, bu da Müqəddəsidəki «Mə­­lik üt-Tərakimin» sözünün tərcüməsi­dir. Yəqin ki, qara-xıtay hökmdarı Balasağundakı qa­­raxani hökm­darını taxt­­­­dan endirərək özü onun yerinə keçmiş, ona isə «İligi-Türkman» ki­mi tə­vazökar bir ünvan verərək türkmən məliki etmişdir (Cüveyni, II, s. 88, bu­ra­da: İligi-Türkan).

5 Kitab-ül-məsalik və əl-məmalik, De Qoj nəşri, Leyden, 1889, s. 31.

6 Kilisli, I, s. 89; Atalay, I, s. 96; [Ramiz Əskər, I, s 161].

1 Gərdizi, s. 84.

2 S. 719, Minorski tərcüməsi, s. 95-96.

3 Mücməl-üt-təvarix və I qisas, Tehran, 1318, ş., s. 421.

4 Mərkəzi Asiya haqqında dörd dərs. Semireçye tarixi. V. və T. Minorskinin ingiliscəyə tər­cüməsi, I, Leyden, 1956, s. 93.

5 Orta Asiya türk tarixi haqqında dərslər. İstanbul, 1927, s. 66-76, 68.

6 Kaşğari ən zərif türkcənin yağmaların və toxsıların ləhcəsi olduğunu söy­lə­yir (Kilisli, I, s. 30; Atalay, I, s. 30; [Ramiz Əskər, I, s. 104]).

7 Hüdud ül-aləm, s. 79, Minorski tərcüməsi, s. 96. Halbuki Mərvəzi bulaq­la­rı karluqlardan hesab edir (s. 28, haşiyə 71).

8 Kilisli, I, s. 116, 337; Atalay, I, s. 129, 379; [Ramiz Əskər, I, s. 187, 381].

1 ƏTY, Şine-Usu kitabəsi, I, s. 170-172, 174.

2 Mücməl üt-təvarix, s.420.

3 Gərdizi, s. 83-84; Minorski, «Hüdud ül-aləm», izahlar qismi, s. 304-305.

4 Nəsəvi. Sıryet üs-sultan Cəlaləddin Mənquberti. O.Udanın fransızcaya tər­cüməsi. Paris, 1891, 1895 s.44.

5 Rəişdəddin. Berezin nəşri, s. 11.

6 İbn Xordadbeh, s. 31.

1 Atalay, I, s. 31, 33, 154; [Ramiz Əskər, I, 105, 107, 208].

2 Kaşğari. Kilisli, III, s. 28; Atalay, III, s. 29; [Ramiz Əskər, III, s. 32].

3 Kaşğari. Kilisli, III, s. 280; Atalay, III, s. 379; [Ramiz Əskər, III, s. 328].

4 Oğuzların peçeneq boyu haqda bax: II hissə.

5 Bu türk qövmləri haqda daha geniş məlumat üçün bax: «Hüdud ül-aləm». Minorski nəşri, s. 263-315 və Mərvəzi. İzahlar qismi, s. 92-110.

6 İstəxri, s. 9, ayrıca s. 290.

7 İstəxri, s. 219, ondan nəqlən: İbn Hövkəl, s. 389; «Hüdud ül-aləm», s 24, Minorski nəşri, s. 60. Oğuzların burada quruda və dənizdə yolkəsənlik etdi­yi söylənir. «Hüdud ül-aləm» bu bəhsdə də İstəxri kimi Bəlxiyə əsaslanır (920).

1 İstəxri, s. 303; Müqəddəsi, s. 289.

2 İstəxri, s. 10, 222; «Hüdud ül-aləm», s. 86, Minorski nəşri, s. 100.

3 İstəxri, s. 217-218; «Hüdud ül-aləm», s. 55, 86.

4 Məsudi. Mürüc üz-zəhəb, s. 212; İbn Hövkəl, s. 512. ondan nəqlən: İdrisi. Nüzhət ül-müş­taq, Köprülü kitabxanası, № 95, vərəq 419 b.

5 S. 123, Minorski, s. 122.

6 V.Rubrukun qeydləri, ingiliscə tərcüməsi, London, 1900, s. 14; Cüvey­ni­də (Tarixi-cahan­gü­şa. M.Qəzvini nəşri, I, s. 69, 72) Şəhri-Kənt kimi gedir, ancaq «Cami ət-təvarix»in təsdiq etdiyi kimi (haşiyələrə bax), bu söz Şəhri-Yengi olmalıdır.

1 «Karaçuk-ism ül-Fərab və hiyə ismu-bilad ül-ğuziyyə» «Karaçuk-Fərabın və oğuz ölkə­si­nin adıdır» (Kilisli, I, s. 404). Bəsim Atalay bu cümlədəki «və ­­hiyə ismu-bilad ül-ğuziyyə» ibarəsini yanlış sanaraq cümləni «bu, oğuz şə­hərlərindən birinin adıdır» şəklində dəyiş­dir­mişdir. Halbuki Kaşğari Ka­ra­çukun həm Fərab şəhərinin, həm də oğuz ölkəsinin adı ol­du­ğu­nu bildirir.

2 Bu xəritə Kilisli nəşrində I cilddə, Atalay [və Ramiz Əskər] nəşrində II cilddədir.

3 «Oğuz ilininq yurtlarınıq gün doğuşu İssığ köl və Almalık və kıbləsi Say­ram və Kazğurt Tağı və təmur kazığı Uluğ Tağ və Kiçik Tağ ki, misninq ka­ni bolur və kün batışı Sır suyu­nunq ayağı Yanqı Kənt və Karakum-işbu ayı­tılğan yerlərininq içində ornıda tört min və beş min yıl olturdılar» (N.Ko­no­nov. M.-L., 1958, s. 40). Göründüyü kimi, Əbülqazini oğuzların vətəni ilə əlaqədar rəvayəti gerçəyə çox yaxındır. Yalnızca oğuz yurdunun şərqinin İssık kul və Almalık olduğu barədə ifadə X əsr üçün doğru deyildir.

4 Şərafəddin Əli Yəzdi. Zəfərnamə. Kəlküttə, 1887, I, s. 272-273. Bu qeyd ey­ni zamanda Ka­raçuk dağının ucsuz-bucaqsız bozqıra nəzərən hakim bir mövqedə bulunduğunu və boz­qırın oradan müşahidə edildiyini də göstərir. Teymur ikinci dəfə Toxtamış üzərinə ge­dəndə buradan keçmişdi (həmən əsər, I, s. 503); Nizam Şami. Zəfərnamə. Feliks Tauer nəş­ri, Pra­qa, 1937, I, s. 118. Burada verilən qısaca bir məlu­mat­da Kara­çuk adı çəkilir. Bu qeyd­­lərdən Kaşğari və Əbülqazinin oğuz mən­təqələri arasında göstərdikləri Ka­raçuk dağı­nın yeri açıqca bilinir. Bu gün bu sıra dağlar Karatau adlanır (Z.V.Toğan. Türk eli xəritəsi və ona aid izahlar, İstanbul, 1945).

5 s. 37, 39.

6 Fütuh ül-büldan, Qahirə, 1350, s. 420.

7 Bax: Belleten, № 69, 89-104.

1 Təhdidi-nihayət il-əmakin. Fateh kitabxanası, № 3386, s.205-206; bu mətn üçün ayrıca bax: Biruniyə ərməğan cildi, Kəlküttə, 1951, s. 250 və da­va­mı.

2 Kitab ül-cümahir. Heydərabad, 1355, s. 218.

3 Məsud (Kitab ül-tənbih vəl-işraf. De Qoj nəşri. Leyden, 1894, s. 180-181) Aral gölü ətra­fın­da peçeneq, bəcni, baçgərd və nukərdə qövmləri ilə oğuz, kar­luk və kiməklər arasında vu­ruşmalar olduğunu və bu dörd qövmün vu­ruş­­malar nəticəsində yurdlarını tərk edərək Şi­mali Qafqaza köçdüklərini ya­zır.

4 Oğuzlara aid dastani mahiyyətdə əsərlər. Dil və Tarix-Coğrafiya Fakültəsi jurnalı, V-VII, № 3-4, s. 360-361.

5 A.N.Kurat. Peçeneq tarixi, s. 33, 39-43.

6 Bu barədə Ə.N.Kuratın əsərinə bax.

7 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 17-18; Sami əd-Dehxan nəşri, s. 106; K.Par­ferogen. İm­pe­riya hakimiyyəti (A.N.Kurat. Peçeneq tarixi, s. 258).

1 III hissəyə bax.

2 III hissəyə bax.

3 II hissəyə bax.