Oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi Jizzax davlat pedagokika universiteti
Yüklə 277,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
| I bob.
1.1. VI-XIX asr birinchi yarmi O‘rta Osiyo xalqlari etnik tarixi aks etgan manbalar va ularning umumiy tavsifi Olim ushbu muammoni yechishda arxeologik topilmalar, xitoy, arab, fors va turkiy tildagi yozma manbalar va qadimiy afsona, rivoyat, qissalarni o‘rganish hamda tahlil qilish zarurligiga e'tibor qaratgan. Jumladan, "Avesto", qadimgi yunon manbalari, Firdavsiyning "Shohnoma", Mahmud Qoshg‘ariyning "Devoni lug‘atit-turk", Rashiduddinning «Jome' ut-tavorix», Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», shuningdek, "Tavorixi guzidai Nusratnoma", Axmedov B. O‘zbeklarning etnik tarixini o‘rganishda qo‘lyozma manbalarni o‘rni. Mahmud ibn Valining "Bahr ul- asror fi manoqib al-ahyor" kabi asarlarini ko‘rsatib o‘tgan. Etnik tarix masalasiga oid ilmiy natijalarni Oliy o‘quv yurtlari talabalariga yetkazishda, akademik A. Asqarov tomonidan nashr etilgan o‘quv qo‘llanma katta amaliy ahamiyatga ega bo‘ldi. Olim etnogenez masalasi yuzasidan nazariy xulosalar berarkan, XVI - XIX asrdarda Movarounnahrga Dashti Qipchoq o‘zbek uruglarining kirib kelishi va bu bilan bog‘liq etnomadaniy jarayonlarga ham to‘xtab o‘tgan. Mavjud ilmiy adabiyotlar tahdili shuni ko‘rsatadiki, O‘rta Osiyo xalklarining so‘nggi o‘rta asrlardagi etnik tarixini chuqurroq tadqiq etish, ko‘plab birlamchi manbalardagi ma'lumotlarni ilmiy muomalaga jalb etish bugungi kunda ham dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shu jihatdan, takdim etilayotgan monografiyada XVI - XIX asr birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari aholisining etnik tarkibi, mintakada yuz bergan demografik jarayonlar, ularning asosiy 2 Аскаров А.А. Узбек халкининг этногенези ва этник тарихи. Тошкент, 200 7. 6 omillarini ochib berishga harakat kilindi. Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining hududiy chegarasi, aholisi tarkibidagi urug‘larning joylashgan o‘rni, ularning mamlakat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi ishtiroki kabi masalalar turli o‘rta asr manbalari asosida yoritildi. Shuningdek, ushbu davrda mintakada yuz bergan etnodemografik jarayonlarga bevosita ta'sir ko‘rsatgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy va tabiiy omillar aniqlanib, ularning tub mohiyati tahlil qilindi. XVI asrda ko‘chmanchi o‘zbek qabilalarining Dashti Qipchoqdan kirib kelishi bilan bog‘liq jarayonlar ko‘rib chiqildi. Etnoslarning chomlarigina sanab o‘tilgan ayrim ishlardan farqli o‘laroq xonlik aholisining etnik tarkibi, bu etnoslarning joylashgan o‘rni, unga sabab bo‘lgan omillar hamda migratsion jarayonlar natijasida aholi demografiyasining o‘zgarib borishi va ayrim etnointegratsion jarayonlar o‘rta asr manbalari asosida ochib berildi. Shuningdek, hukmdorlar tomonidan olib borilgan siyosat natijasida yuzaga kelgan etnik jarayonlar, ularning oqibatlariga doir ma'lumotlar aniqlanib tahlil etildi. Albatta, manbalarning o‘ziga xos jihatidan kelib chikib, kayd etish lozimki, O‘rta Osiyodagi etnik tarix va demografik jarayonlarni o‘rganish masalasiga doir alohida manbalar mavjud emas. Turli siyosiy voqealar bayoni sirasida urug‘, qabila, elat va etnik guruxlar to‘g‘risidagi sochilib yotgan ma'lumotlarni aniqlab, tarixiy tahlilga tortish, mintaqada yuz bergan demografik jarayonlar borasida to‘g‘ri xulosalar chiqarish tadqiqotchidan katta e'tibor va malakani talab qiladi. Shu jihatdan, so‘nggi o‘rta asrlar tarixiga doir manbalar asosida etnik masalani tadqiq qilishga qaratilgan mazkur ish tadqiqotchilarning bu boradagi dastlabki urinishi bo‘lib, masalaga doir ma'lumotlar xronologik va mantiqiy izchillikda talqin etishga harakat qilindi. Yurtboshimiz tarixchi olimlar bilan bo’lgan uchraShuvda tarix fanining yangi yo’nalish larini belgilab, milliy tariximizga yangicha yondashib, uni asl manbalar asosida yoritib, chuqur tahlil qilishni ta’kidladilar. Xar bir tarixchi olim prezidentimiz ko’targan masalalarni baholi qudrat yoritib, xalqimiz tarixini o’rganish ishiga munosib xissa qo’shishi lozim. O’zbekistan Respublikasi milliy mustaqilligi qo’lga kirtilgan kundan boshlab uning hududida yashagan xalqlarning etnik tarixi, kelib chiqishi, shakllanish jarayonlari, milliy qadriyatlarga aylangan 7 asriy an’analarini o’rganishga alohida e’tibor berila boshlandi. 3 Zero, jadidchilik xarakatining yirik namoyondalaridan biri Mahmudxo’ja Behbudiy ta’kidlaganidek, “na sl-nasabi va yetti otasining ismini bilmaydiganlarni qul manqurt derlar” 4 . Ma’lumki, O’zbekistan hududida qadimda saklar, massagetlar, sug’diylar, xorazmliklar, farg’onaliklar va chochliklar yashab kelishgan. Shu bilan birga O’rta Osi yo mintaqasi turli millat va elatlar hamda ko’chmanchi va o’troq aholi doimiy ravishda o’zaro aloqada bo’lib kelgan joy hisoblanadi. Shu bois o’zbek xalqi etnogenezining shakllanishida bu yerda istiqomat qilgan elat, urug’’, qabilalar va ularning o’zaro ta’siri muhim rol o’ynagan.Etnogenez esa, o’zoq davom etgan tarixiy jar ayon bo’lib, XVI - XIX asrlarda ham davom etgan. Demak, qurilayotgan davr etnik tar x masalalarini tadqiq qilish ahamiyat kasb etadi. Qo’yilgan masalani so’nggi o’rta asrla rda yaratilgan turkiy va m fors tilidagi manbalar, arxiv xujjatlari, “Safarnoma” harakteridagiasarlarasosida tadqiq qilish ishning dolzarbligini yana bir bor oshiradi. Al batta, amalga oshirilgan tadqiqot bugungi kunga qadar erishilgan ilmiy natijalar, aynan etniktarixva etnogenez jarayonlariga bag’ishlangan mavjud adabiyotlarni o’rganish, ular da ilgari surilgan nazariy-g’oyaviy xulosalarni qiyosiy tahlil qilish asosida tayyorlandi. Ushbu kurs ishida XVI — XIX asr birinchi yarmida O’rta Osiyo xonliklari aholisining etnik tarkibi, mintaqada yuz bergan demografik jarayonlar, ularning asosiy omillarini ochib berishga harakat qilindi. Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining hududiy chegarasi, aholisi tarkibidagi urug’’lar ning joylashgan o’rni, ularning mamlakat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi ishtiroki kabi masalalar turli o’rta asr manbalari asosida yoritildi. Shuningdek, ushbu davrda mintaqada yuz bergan etnodemografik jarayonlarga bevosita ta’sir ko’rsatgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy va tabiiy omillar aniqlanib, ularning tub mohiyati tahlil qilindi. XVI asrda ko’chmanchi o’zbek qabilalarining Dash ti Qipchoqdan kirib kelishi bilan bog’liq jarayonlar ko’rib chiqildi. Etnoslarning nomlarigina sanab o’tilgan ayrim ishlardan farqli o’laroq xonlik 3 Абдуллаев У. Фаргона водийсида этнослараро жараёнлар — Тошкент, Янги аср авлоди. 1995 4 Каримов. И. Ватан саждагоҳ каби муқаддас. Т.: Ўзбекистон. 1995. Б.176 8 aholisining etnik tarkibi, bu etnoslarning joylashgan o’rni, unga sabab bo’lgan omillar hamda migratsion jarayonlar natijasida aholi demografiyasining o’zgarib borishi va ayrim etnointegratsion jarayonlar o’rta asr manbalari asosida ochib berildi. Shuningdek, hukmdorlar tomonidan olib borilgan siyosat natijasida yuzaga kelg an etnik jarayonlar, ularning oqibatlariga doir ma’lumotlar aniqlanib tahlil etildi. kabi yirik olimlarning ishlari bu borada tayanch vazifasini o’tadi. Masalaning o’rganilish tarixi hamda bugungi kungacha amalga oshirilgan ishlar ko’lami akademik K. Shoniyozov tomonidan atroflicha ochib berilgan. K. Shoniyozov tahlillarida ikkinchi jahon urushi arafasida G’arbiy yevr opalik ayrim olimlar, xususan Germaniyada fashistik oqim namoyondalarining shovinis tik nazariyalariga qarshi olib borilgan ishlar, ularning ilmiy ahamiyati ham batafsil yoritilgan. Olimning mavjud nazariy-ilmiy qarashlar yuzasidan bergan yakuniy xulosalari ham katta ahamiyatga ega. Xususan, urug’’-qabilachilik an’analarini saqlab, asosan chorvachilik bilan shug’ullanib, ko’chmanchilik bilan kun o’tkazib kelgan Dashti Qipchoq o’zbeklari Movarounnahr va Xorazmga kelib o’rn ashgach, mahalliy aholi bilan yaqinlashib, qorishib borishlari natijasida umumiy iqtisod iy va madaniy birlik xosil bo’lganligi hamda buning asosida keyinchalik o’zbek millati tashkil topganligi ta’kidlangan. Shuningdek, tadqiqotda masalani yoritishda ushbu davrga oid ayrim manbalargina muomalaga tortilgan. Ba’zi xolatlarda esa manbalardagi ma’lumotlarni keltirishda ba’zi jo’z’iy kamchiliklarga ham yo’l qo’yilgan. Jumladan, XVI asrning 30- yillarida Buxoro hukmdorlarining yurishlari natij asida Xiva xonligi aholisining bir qismini turli hududlarga olib ketilish jarabni yoritilga n saxifalarda ayrim chalkashliklar, iqtiboslardagi noaniqliklar ko’zga tashlanadi. O’z o’rnida akademik B. Ahmedov ham o’zbek xalqining kelib chiqishi va xalq bo’lib shak llanishi masalasini tadqiq etishda qo’lyozma manbalarning muhim o’rin to’tishini alohida ta’kidlab o’tgan Olim ushbu muammoni yechishda arxeologik topilmalar, xitoy, arab, fors va turkiy tildagi yozma manbalar va qadimiy afsona, rivoyat, qissalarni o’rganish hamda tahlil qilish zarurligiga e’tibor qaratgan. 9 Jumladan, “Avesto”, qadimgi yunon manbalari, Firdavsiyning “Shohnoma”, Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’ati-turk”, Rashiduddinning «Jome ut- tavorix», Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», shuningdek, “Tavorixi go’zidi Nus ratnoma”, Mahmud ibn Valining “Baxr ul-asror fi manokib al-axyor” kabi asarlarini ko’rsatib o’tgan. O’rta Osiyo xonliklarining etnik tarkibini yoritib berish asosiy maqsadi, vazifasi esa - XVI – XIX asr birinchi yarmi O’rta Osiyo xalqlari etnik tarixi aks etgan O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti haqida ma’lumot beruvchi O’rta asr manbalari shubxasiz tarixiy xotira va ma’naviy qadriyatlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Ular voqelikning turli masalalari ni aks ettiruvchi tarixiy yodgorlik sifatida aloxida ahamiyatga ega. Shu bilan birga tarix iy manbalarning murakkab xususiyatli tomonlari borki, ularning aksariyat qismi, biror hukmdorning topshirigiga binoan yozilgan bo’lib, ko’proq siyosiy voqealar bayonidan iborat bo’ladi. Shu jixatdan aniq masalani yaxlit yorituvchi asarlar mavjud bo’lmay, siyosiy voqealar bayonida xalqlarning iqtisodiy, madaniy, ayniqsa etnik tarixiga doir kerakli ma’lumotlarni ajratib olib, tahlil qilish tadqiqotchidan aloxida e’tiborni talab qiladi. Bugungi kunga qadar katta miqdorda yetib kelgan Markaziy Osiyo tarixiga bag’ishlangan tarixiy asarlar ma’lum darajada tadqiq etilgan bo’lib, ulardan turli masalalarni o’rganishda foydalanilgan 5 Yüklə 277,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|