Oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi Jizzax davlat pedagokika universiteti
Yüklə 277,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
| II bob
2.1. Qo‘qon xonligida yuz bergan demografik o‘zgarishlar va unga ta'sir ko‘rsatgan omillarning manbalardagi talqini Manbalarda yana “92 o’zbek urug’’i” iborasi ham ishlatilib bu ma’lumotlar ularning aksariyati Buxoro xonligi hududida yashaganligini tasdiqlaydi. Bu,xolatBuxoro xonligi hududida qanday urug’’ va qabilalar yashaganligi to’g’risida m a’lumot olish imkonini beradi quyida manbalardagi ana shu ma’lumotlar asosida xonlik hududida yashagan urug’’ va qabilalar hamda ular bilan bog’liq jarayonlar alifbo tartibida keltiriladi: Aymoq urug’’i, XVI-XVIII asrlarda yaratilgan manbalarda Buxoro xonligida yashagan bir etnik guruh sifatida tilga olinib, asarlarda yozilishicha, ular asos an Xuroson hududida istiqomat qilgan. Xususan, “Tarixi Muqimxoniy” va “Baxr alasror fi manokibi alaxyor” asarlaridagi ma’lumotlarga ko’ra, usha davrda aymo qlar asosan Qunduz hamda Balxning Chechaktu, Darayi suf, Karki, Maymana hududlar ida yashagan. “Ubaydullanoma” asarida esa xonlikda ma’lum bir mavqeyni egallagan ko’chmanchi aymoq urug’’iga mansub kishilar to’g’risida ma’lumot berilgan. Xonlik aholisi tarkibida arablar ham bo’lib, asarlarda yozilishicha, ular Buxoro, Qashqadaryo, Balx va boshqa hududlarda yashagan. “Baxr alasror fi manokib alaxyor” muallifi Balxning Xulm shahri atrofida ko’chmanchi arablar yashaganligini ta’kidlasa, 8 Ахмада Дониша. История Мангитской династии / Перевод, предисловие и примечанияИ.А. Наджафовой. Душанбе: Дониш, 1967 17 “Tarixi Muqimxoniy” asari muallifi arablar Balx hokimi Mahmudbiy otaliq qo’shinining asosiy tarkibini tashkil qilganligini qayd etgan. Buxoro xonligi tarixiga oid manbalarda mamlakatda arg’un urug’i ham yashaganligi va ular o’ziga xos mavqeyni egallab, yuqori mansablarda faoliyat ko’rsatganligini tasdiqlovchi ma’lumotlar ham uchraydi. Masalan, “Boburnoma”da XV I asr birinchi yarmida Qorako’lda hokimlik qilgan Sulton Xusayin arg’un nomi tilga olingan. “Tarixi Muqimxoniy” asarida esa devonbegi lavozimida faoliyat ko’rsatgan Ali Said devonbegi arg’un nomi zikr etilib, u boshchiligidagi arg’un qabilasi Balxda Qipchoqlarga qarshi kurashda faol ishtirok etganligi yozilgan. Barloslar nomi ham manbalarda tez-tez tilga olingan urug’’lardan biri hisoblanadi. Jumladan, “Boburnoma”, “Musaxxir al-bilod”da, nufuzli amirlar qatorida Shayx Abdullox barlos va boshqalar, temuriy hukmdor Boburmirzo qo’shini tarkibida faoliyat ko’rsatgan Qaro barlos, temuriy Badiuzzamonning xos amirlaridan Shohmuhammad barlos, Sulton Boyazid barlos, Amir Haydar Burundoq barlos, Shayboniyxonning rafiqalaridan biri Sevinch Qutluq Og’oning bobosi, buxorolik Amir Muhammad Burunduq barloslar nomi zikr etilgan Asosan Zarafshon vodiysi hududida yashagan, uncha katta bo’lmagan urug’lardan biri burqut (barqut) urug’i hisoblanib, «Tarixi salotini mang’itiya” muallifi Amir Doniyol davrida parvonachi lavozimini egallagan Yodgor burqut hukmdorga qarshi bosh ko’tarish bilan birga Muhammad Aminxo’ja va Nurota hokimlarini ham xonga qarshi qo’yganligi to’g’risida ma’lumot bergan. Muhammadiyor ibn Arab Qatagan o’z asarida Xo’ja Muhammad sulton va Shox Budog’ sulton ibn Abulxayrxonlarning onalari barqut elidan bo’lganligi ta’kidlangan. O’rta Osiyo xonliklari tarixini yorituvchi manbalarda ko’p uchraydigan urug’lardan biri bu do’rmonlar bo’lib, ular Buxoro xonligida katta kuchga va mavqega ega bo’lgan. “Abdullanoma” asari muallifi do’rmon urug’i to’g’risida ma’lumot keltirib, uning etimologik ma’nosini berishga xarakat qilgan Hofiz Tanishning yozishicha, do’rmon toifasi Nirundan tarqalgan bo’lib, ular 4 o’g’il bo’lgan va o’zlari turgan joydan Chingizxonning viloyatiga kirishni istagan. Ul ar sol bog’lab (yogochlarni birlashtirib bog’lab suvda suzish uchun 18 moslashtirilgan moslama), unda suzib Chingizxon viloyatiga kirgan va hozirgi do’rmon qavmi o’shalarning naslidan hisoblanadi. Muallifning ta’kidlashicha, mo’g’ulchada “do’rmon” - “to’rt” degan ma’noni anglatadi. Ashtarxoniylardavri tarixiga oid asarlarda esa yobular borasida ham ma’lumotlar berilg an bo’lib, unga qora yobular XVII XVIII asrlarda kechgan etnik jarayonlarda faol ishtir ok etgan. Shuningdek, Buxoro xonligi aholisi tarkibida jamshid, jobut kabi urug’lar bo’lganligi to’g’risida manbalarda kam bo’lsada ma’lumotlar uchraydi. Ma’lumotlarga qaraganda, ularning ichida jamshid urug’i asosan Balxning Chechaktu hududida, jobut urug’i bugungi Qashqadaryo hududlarida yashagan. XVII- XIX asrlarda Buxoro xonligida kechgan siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etgan urug’lardan biri kenagaslar hisoblanib, ashtarxoniy Abulfayzxon va Man g’itlar sulolasi vakili Amir Haydar hukmronligi yillarida ularning xonga qarshi ko’zg’o lon ko’targanligi mahalliy manbalarda bir necha bor tilga olingan. Asarlarda kenagaslar xonlikning Shahrisabz hududida yashaganligi qayd etiladi.Buxoro xonligi hududida yas hagan va undagi siyosiy jarayinlarda faol ishtirok etgan urug’lardan yana biri mang’itla r hisoblanib, ular to’g’risida manbalarda turli ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, Muhammadiyor ibn Arab Qatag’onning “Musaxxir al-bilod” asarida mang’itlar haqida ma’lumotlaryozilibasarmuallifi ularni asosiy yashash joyi sifatida Dashti Qipchoq hudu dini ko’rsatgan.Jumladan, “Ubaydullanoma” asarida dastlab Shahrisabz hokimi etib tay inlangan keyinchalik parvonachi mansabini egallagan Xudoyor biy mang’it haqida so’z yuritilib, ma’lumotlar uni ashtarxoniylar hukmronligi davrida o’ziga xos mavqega ega bo’lganligini tasdiqlaydi. XVI-XIX asrlarda yozilgan manbalarda mang’itlar bir nom bilan atalgan bo’lsa, keyingi davr manbalarida esa mang’itlarning turli nomlai uchraydi. Jumladan, Mirza Abdulazim Somiyning “Tarixi salotini Mang’itiya” nomli asarida Oqtepa mudofaasida ishtirok etgan qo’shin boshliqlari orasida Rahmonqulibiy parvonachi to’q mang’it ismi va qora mangitlar ham tilga olingan. Bu u rug’ni guruhlashtirish xolatini XIX asrda o’rtasiga, jumladan, Buxoroga tashrif buyurga n N. Xannikovning asarida ham ko’rish mumkin. Uning e’tirof etishicha, mang’itlar uch guruhga bo’linadi: to’q mangit, qora mang’it, oq mang’it. Ular asosan Buxoro va Qarshi atroflarida o’troq va yarim ko’chmanchi turmush tarzida yash 19 agan. Manbalarda ko’p tilga olinadigan urug’lardan yana biri minglar xisoblanib, ma’lumotlardan ayniksa ashtarxoniylar davrida ularning siyosiy jarayonlardagi roli kuchayganligini ko’rish mumkin. “Tarixi Muqimxoniy”, “Ubaydullanoma” va “Tarixi Abulfayzxon” asarlarida bu davrda minglar o’troq va yari m ko’chmanchi tarzda hayot kechirib, asosan Shibirg’on, Karki, Maymana, Samarqandning Urgut, O’ratepa hududlari, shuningdek, Balxda yashaganligini va to’qsoba, devonbegi mansablarida faoliyat ko’rsatganligini tasdiqlovchi ko’plab ma’lumotlar uchraydi. Nayman urug’i ham xonliklar davrida o’ziga xos mavqega ega bo’lgan urug’lardan biri hisoblanib, XVI-XIX asrlarda yozilgan manbalarning deyarli barchasida ushbu urug’ nomi uchraydi. Masalan, nayman urug’ini Shayboniylar davrida, ayniqsa Abdullaxon II tomonidan amalga oshirilgan harbiy yurishlarda fol ishtirok etganligini kuzatish mumkin. Bundan tashqari “Ubaydullanoma” asarida Buxoroda, Termizning Derf qal’asida, Samarqandda yashagan naymanlar to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Asar muallifining yozishicha, naymanlar xon saroyida yuqori lavozimlarni egallab, hukmdorning chap tarafida o’tirgan. Bunga manbadagi to’qsoba lavozimida faoliyat ko’rsatgan Ne’matullobiy to’g’risidagi ma’lumotni misol qilish mumkin. Asarlarda shuningdek, olchin urug’i vakillarining ma’muriy boshqaruvdagi faoliyatlari haqida so’z yuritish imkonini beruvchi ma’lumotlar mavjud. Xususan, “Ubaydullanoma” asarida 1704-1705 yillarda Termizga qilingan yurishda qo’shinga bosh bo’lgan amaldorlar qatorida Boqi to’qsoba olchin nomi ham tilga olingan. Manbadagi bu ma’lumot uning vakillari Buxoro xonligida to’qsoba lavozimida faoliyat ko’rsatib, xonlik harbiy yurishlaria faol ishtirok etganligini ko’rsatadi. 9 1511 yilda mustaqil davlat sifatida tashkil topgan Xiva xonligining aholisi nafadat etnik, balki madaniy-iqtisodiy jixatdan ham bir biridan farq qiluvchi guruhlardan iborat bo’lgan. Shu jixatdan xonlik egallagan hudud ham uning tarkibiga kirgan aholi etnik qiyofasi, turmush tarzi haqida ma’lum darajada tasavvurga ega bo’lish imkonini beradi. Manbalarda ko’rsatilishicha, Xiva xonligi asoschisi Elbarsxon davrida Xurosonning shimoliy qismlari, jumladan, Maxin va 9 https://fayllar.org/138185.html 20 Durungacha bo’lgan yerlar, shuningdek, Balxon va Mang’ishloqdagi turkmanlar istiqomat qilgan hududlar Xiva xonligi tarkibiga kiritilgan«Shajarayi turk» asarida qayd etilishicha, So’fiyonxon davrida (1516-1522) Xiva xonligi hududlari ikkiga bo’lingan: suvbo’yi,Xevak,Hazorasp,Kat, Buldumsoz va Pingichka hamda tog’ bo’yi – Bog’obod, Nisoy, Obivard, Chaxordex, Maxna va Chacha (Chaxchak). Asarda qayd etilganidek, Avaneshxon davrida (1526-1538) Xuroson etagidan to Astrobodgacha bo’lgan yerlar «Urganch podshohlariga talluqli bo’lib, ani tog’ bo’yi, Urganchni suv bo’yi» deganlar. Musoxon davrida (1703/1704) Marv, Astrobod va tog’oldi hududlarining barcha shahar va qal’alari Xiva xonligiga jizya va xiroj soliqlarini to’lagan. Sherg’ozixon davri da (1714-1728) Orol qoraqalpoqlari, shuningdek, Marv shahri (Marv-i Shohijon) dan to Astrobod va Balxongacha, Atroq va Jurjon sohiligacha bo’lgan yerlarda yashovchi qizilbosh va turkmanlar xonlikka itoat etishgan hamda xonlik xazinasiga xiroj va turli tansuqot bilan soliq to’lab turishgan. Manbalarda, xususan, «Sh ajarayi turk»da katta hududni egallagan Xiva xonligi aholisi tarkibidagi etnik birlashma lar haqida ma’lumot berilar ekan, muallif tomonidan «jamoa», «ev», «el», «qavm», «ur ug’», «qabila», «xalq» kabi iboralar qo’llanilgan Lekin, turkmanlar yoki boshqa qabila lar xaqida so’z yuritilganda, ba’zan taka “xalqi”, ba’zan turkman “qabilasi” yoki “jamo asi”, ba’zi joylarda “urug’” iboralari bilan atalgan. Ma’lumotlarni o’rganish asosida shuni aniq qayd etish mumkinki, «ev» — oila, xonadon, yurt ma’nolarida kelgan. «...evi va eli» kabi hollarda birga qo’llanilgan. «El» — urug’, qabila sifatida ishlatilganligi kuzatiladi.Xonlik aholisining asosiy qismi o’zbeklardan tarkib toptan bo’lib, ular aloxid a imtiyozlarga ega bo’lgan. Xorazm voxasi sug’orilish tarixini chuqur tadqiq qilgan akdemikY. G’ulomov bu masalaga atroflicha to’xtalib o’tgan. Olim ta’kidlaganidek, su g’orma dehqonchilik bilan shug’ullangan o’zbek urug’larining ariq va kanal boshlarida joylashishi xonlar tomonidan doim ta’minlab kelingan.«Firdavs uliqbol» asarida keltiril gan qiziqarli ma’lumotlar so’ngi o’rta asrlar Xorazm voxasi aholisi tarkibidagi o’zbek urug’lari va ularning joylashuvi haqida yaqqolroq tasavvur qilish imkonini beradi Xususan, ushbu ma’lumotlarga tayangan xolda, Xiva xoni Abulg’ozixon (1644/45- 1663)tomonidanamalga oshirilgan isloxot natijasida birlashma — «tup»ga bo’lingan A mudaryo quyi oqimi o’zbek urug’lari tarkibini quyidagi jadval asosida ko’rib o’tish mu 21 mkin.Birto’pga kiritilgan urug’lar Urug’larga qo’shilgan urug’lar I. Uyg’ur, Nayman Do’rmon, yuz, ming, Shayx, burloq. II. Qiyot, Qo’ng’irot Jaloyer, eli, III. Nukuz, Mang’it. Kenagas, Xo’jayli IV. Qang’li, Qipchoq. O’n to’rt urug’ Abulgozixon tomonidan o’tkazilgan isloxot urug’lararo kurashlarga chek qo’yish maqsadida amalga oshirilgan muvaffaqiyatli tadbir bo’lib, keyinchalik ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi qabilalarning o’troqlashish jarayonini kuchaytirish maqsadini ham ko’zda tutgan edi. O’tkazilgan bu tadbir Xiva xonligi tarixi ga doir deyarli barcha tadqiqotlarda ko’rsatib o’tgan va qo’yilgan muammodn kelib chiqib, o’nta davlatchilik, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy masalalar yuzasidan baxo berilgan. Shunga qaramay, turli urug’larning bir tupga birlashtirilishi va Amudaryo bo’ylab joylashtirilishi qanday prinsip asosida amalga oshirilganligiga alohida izoh berilmagan. Mavjud ma’lumotlarni tahlil qilish asosida mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini barqarorlashtirish maqsadini ko’zda tutgan ushbu tadbirni am alga oshirishda quyidagi jixatlarga e’tibor berilganligini tahmin qilish mumkin: Jumlad an, Muhammad Rahimxon I ning Orolga qilgan yurishi davrida (XIX asr) «o’zbek sipo hi» to’rt qismga bo’linib, qal’aning sharqiy qismiga qo’ng’irot va qiyot kun chiqar bilan qibla oralig’iga uyg’ur va naymam, ibla bilan kun botar orasiga nukuz va mang’it, g’arbiy tarafiga o’n to’rt urug’ qo’shinlarining joylashtirilganligi ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Munis va Ogaxiy hamda Bayoniy ma’lumotlar'i asos ida alohida tuplarga bo’lingan urug’larning Amudaryo bo’ylab joylashtiriligani ham ko ’satib o’tish mumkin. Naymanlar Pitnakdan to Yangi Ariq va Urganchgacha bo’lgan Hazorasp hududlarini egallagan. Amudaryo bo’ylab naymanlardan pastroqda Urganch shahridan to Gurlan tumanigacha va Amudaryoning o’ng qirg’og’ida yerlarda uyg’urlar o’rnashgan.Gurlandan to Lavzan irmog’igacha mang’itlar ulardan pastroqda daryo oqimi bo’ylab hamda deltaning (daryoning Orol dengiziga quy ilishi atroflari) o’rta qismida nukuzlau va mang’itlarning yana bir qismi joylashgan. Jud a qulay joy hisoblangan bu yerda Oroldan olib kelinadigan g’alla va chorva bilan savdo qilingan. «Firdavs ul-iqbol»da ham Avaz inoq davrida (1213/1798-99) sart jamoasi tilga olinib, ularning boshliqlaridan bir qator arboblar sanab o’tishgan. Shunisi e’tiborliki, Buxoro hukmdorlarining Xorazmga yurishi davrida majburan olib 22 ketilgan aholi, asosan, ko’chmanchi o’zbek urug’laridan bo’lib, «sart» deb atalgan o’tro q aholiga dahl qilinmagan. Xususan, «Shajarayi turk»da Ubaydullaxonning o’g’li Abdulazizxonning Urganchga yurishi davrida shahar tub aholisi sifatida qayd etilgan sartlar va aholi tarkibidagi turkmanlarga tegmagan xolda asosan ko’chmanchi o’zbek urug’larining katta qismi olib ketilganligi qayd etilgan. Bu ning asosiy sababi shaharliklar va siyosiy jixatdan nisbatan bekaror bo’lgan turkmanlar ni ko’chirib ketish ularning turmush tarzi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Sartlarning asosiy mashg’uloti hunarmandchilik va savdo bo’lsada, ulardan tashkil topgan harbiy bo’linmalar ham xonlik qo’shinida o’z o’rniga ega bo’lgan. Jumladan, “Firdavs ul-iqbol”da keltirilishicha, Muhammad Rahimxon I ning Orolga yurishi davrida “sart cheriki” xonning shaxsiy qo’shini tarkibida xizmat qilgan Jumladan, manbada shunday ma’lumot keltiriladi: “... xon sart cherikin re’kob-e xumoyun [xon xizmatida - N.A.] mulozamatida saqlab, o’zbek sipohiga qo’rg’onning to’rt joyini taqsim qildi”. N. Muravyev, V. Grigoryev, G.N. Danilevskiy kabi rus elchilarining kundaliklari hamda turli xorijiy shaxslarning “Safarnoma”larida (XIX asr) keltirilgan yozuvlarda ham sartlar haqida «ular bu yerda qadimdan yashab kelgan o’tro q aholining katta qismini tashkil etgan hamda «o’lkaning haqiqiy va ilk egalaridir» degan, ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek, mahalliy manbalarda shahar aholisi ma’lum bir shahar nomi bilan atalganligini ko’rish mumkin. Jumladan, «Vazir xalqi», «Xonqah ahdi» va boshqalar deb berilgan. Xonlik aholisi etnik tarkibi, jumladan, turli etnoslar haqidagi ma’lumotlar manbalarda asosan keltirilgan siyosiy voqealar bayonida o’z aksini topgan. Ularda xonlik hayotida yuz bergan siyosiy voqealarda bevosita ishtirok etgan naymam, uygur, mang’it, qo’ng’irot, do’rmon, turkmanlarning bayot, taka, solur, chovdur, yovmut va boshqa urug’lari haqid a ko’plab ma’lumotlar berilgan.Ma’lumotlar tahlili bu urug’larning joylashgan o’rni tabi iy sharoit va siyosiy voqealar tasirida o’zgarib turganligini ko’rsatadi. Shu o’rinda e’tib or berish lozimki, katta yurishlar vaqtida turkman va qoraqalpoqlarning birlashgan qo’shiniga extiyotkorlik yuzasidan xonning shaxsan u tomonidan tayinlangan o’zbek ur ug’lari vakillari bosh etib tayinlangan XIX asr xonlik aholisi tarkibida o’troq va ko’chmanchi hamda yarim ko’chmanchi o’zbek urug’laridan tashkari kushni 23 hududlardan kirib kelgan turli millat va etnik guruhlar ham mavjud edi. Zero, keng mad aniy va iqtisodiy aloqalar, shuningdek o’rli demografik jarayonlar qo’shni hududlarda xorazmlik o’zbeklar guruhini tahsil etganidek, Xiva xonligi aholisining etnik tarkibiga turli elatlarning ham qo’shilishiga sabab bo’lgan. Jumladan, Xiva xonligi aholisi tarkibida turkman qabilalari ham salmokli o’rinni egallagan. Shuni ham qayd etish joizki, aholining bu etnik katlami xonlik hudududa Muqim yashamay, doimiy kuchib yurganligi, markaziy hokimiyat va turli kushni urug’lar bilan bo’lgan ziddiyatlar tufayli migratsion jarayonlarga kuchli ta’sir etganligi bilan ajralib tu rgan. Manbalarda turkmanlarning «toza qo’ng’irotlar» deb nomlangan urug’i haqida ma’lumot keltirib o’tilgan. «Qora yulgunli» deb ham atalgan bu urug’ning kelib chiqishi yovmutlar qulligidan ozod etilgan cho’rilarga bog’langan. Ozod bo’lganlarning farzandlari ko’payib, yovmutlar orasida yashab, ular singari dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanib kelishgan. Lekin, yovmutlar ularga past nazar bilan qarab tazyiq o’tkaza boshlaganlar. O’z muammolarini Xiva xoni Olloqulixonga (1825-1842) yetkazgan ushbu urug’ vakillari yovmutlardan ajratib olinib, alohida Kubatog’ atroflaridagi Qora yulgun deb nomlangan joyga ko’chirilgan. Olloqulixon yovmutlar bilan kelishgan xolda, ularga o’zlarining ichidan saylangan vakil, baxshi, bek va sardor tayinlagan va o’zbek urug’laridan biri boshliq belgilab, urug’ga «toza qo’ng’irot» deb nom bergan. Toza qo’ng’irotlar Olloqulixon va undan keyingi davrda xonlik qo’shinida xizmat qilishgan. XIX asrda Xiva xonligi tarkibida bo’lgan turkman qabilalari haqidagi ma’lumotlar yirik sharqshunos olim Y. Bregel tadqiqotlarida batafsil yoritilgan. Shunisi e’tiborliki, olimning tadqiqoti Xorazm turkmanlarining XIX asrdagi tarixini o’rganishga bag’ishlangan bo’lsa-da, XVI asrda ularning xonlik hududiga kelib joylashishi hamda keyingi XVII - XVIII asrlardagi xolati haqida ham qisqacha tavsif berib o’tilgan Yüklə 277,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|