30
o’lib, bunda muarrixlar asosan shaharda yashagan mahalliy o’troq
aholini nazarda
tutishgan. Manbalardagi ma’lumotlar o’rta Osiyo xonliklarida yashagan aholining etnik
tarkibi rang-barang bo’lganligini ko’rsatadi. Ularni atroflicha tahlil qilish xonliklar
aholisining tarkibi, uning umumiy va o’ziga xos jixatlarini yoritish imkonini berdi.Shun
ingdek, Qo’qon xonligi tarixiga oid manbalar ichida Mullo Avaz Muhammad Attor “Tu
xfat attavorixi xoniy” hamda Po’lotjon domulla Qayyumiyning “Xo’qand tarixi va unin
g adabiyoti” asarlarini alohida ko’rsatib o’tish lozim. Ularda 92 o’zbek
qavmining
ro’yxati keltirib o’tilgan. Chunonchi, tadqiq
etilgan Buxoro va Xiva
xonliklari tarixiga doir manbalarning aksariyatida o’zbeklarning 92 urug’i haqida
eslatib o’tilsada, ularning alohida ro’yxati berilmagan. Tadqiqot doirasiga tortilgan
asarlardagi
ma’lumotlarga
ko’ra
ayrim
urug’
qabilalarning vakillari Buxoro, Xiva, shuningdek, Qo’qon xonligida ham yashaga
n. Lekin, shu bilan birga Xiva xonligi aholisining etnik tarkibiga doir ma’lumotlarning
qolgan ikki xonlikdan farqli jixati shundan iboratki, ko’rib chiqilgan manbalardan
bu
yerdagi qabila va urug’larning hamda turli etnik guruhlarning umumiy
nomlaridan tashkari ularning mayda urug’ bulinmalari, tarmoqlariga qadar batafsil ma’l
umot olish mumkin. Bu xolatni Xiva xonligida urug’chilik an’analarining
qolgan xonliklarga nisbatan kuchlirok bo’lganligi bilan izohlash mumkin.Xonliklar ahol
isi etnik tarkibiga doir yuqorida berilgan ma’lumotlar u yerdagi urug’ va qabilalarning
geografik joylashuvini qatiy chegaralab qo’ya olmaydi. Chunki,
turli tabiiy, siyosiy,
iqtisodiy
va
madaniy
omillar
tufayli
turli
etnik
guruhlarning bir joydan ikkinchisiga ko’chib o’tish xollari tez-tez sodir bo’lib
turgan.
O’z o’rnida, tabiiy sharoitning o’zgarishi, tashki xujumlar hamda o’zaro yer
egaligi kurashlari nafaqat xonliklar hududida, balki butun mintaqada migratsion
jarayonlarni yuzaga keltirgan. Bu xolat esa
xonliklardagi demografii va
etnodemografik o’zgarishlarga sabab bo’lgan. Dashti Qipchoqdan kirib kelgan
ko’chmanchiurug’qabilalarningmahalliy aholi tarkibiga singib ketish jarayonining ayri
m ko’rinishlari uchchala xonlikda ham bir xil kechganligi ko’zga tashlanadi. Buni
mahalliy va chetdan kelgan aholi o’rtasidagi o’zaro nikoh munosabatlarida ko’rish
mumkin. Shuningdek, bu jarayonda xonliklarga turli etnik
guruhlar bilan birga kirib
31
kelgan til elementlari mintaqa aholisi so’zlashuvida yangi so’z va iboralarning paydo
bo’lishigaham sabab bo’lgan.Yuqorida qayd etib o’tilganidek, turli omillar natijasida yu
z bergan bu jarayonlar ayrim xollarda mintaqa aholisi tarkibining boyishiga va turli etnik
guruhlarning bir-biri bilan aralashuviga, gohida ba’zi urug’-qabilalarning boshqa
mintaqalarga chiqib ketishiga sabab bo’lgan. Buning
oqibatida yuzaga kelgan
etnointegratsion jarayonlar esa, xalqlarning madaniy hayoti hamda xo’jalik turmush
tarzida o’zaro ta’sirni keltirib chiqargan. Turli ko’rinishlardagi an’ana, urf odatlar bir-
birini boyitgan. Ayniqsa, ko’chmanchi chorvador aholining o’troqlashuvi yanada
tezlashib, yashash tarzi va mashg’ulotida bir qator o’zgarishlarga olib
kelgan
13
Dostları ilə paylaş: