Oliy va о„rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti t a r I x f a k u L t e t I

“qizilboshlar”
xukmronligi boshlandi. 
Xorazmda 1511 yilda Eronlik ―qizilboshlarga‖ qarshi fitna uyushtirildi. O‗z 
vaqtida Abdulxayrxonga qarshi chiqqan Xorazmdagi o‗zbek urug‗lari o‗sha 
Qipchoq Dashtida Shayboniylar bilan yonma-yon yashagan va ular bilan 
nodo‗stona munosabatda bo‗lgan Berka sultonning ikki o‗g‗li Elbarsxon bilan 
Bilbarsxonni Xiva taxtiga yashirincha taklif qiladilar. Aka-ukalar bu takliflarga 
ko‗ra Xivaga keladilar. Xiva xalqi ―qizilboshlarni‖ g‗darib Elbarsxonni xon etib 
ko‗tardilar. Bu voqea 1511 yilda sodir bo‗ladi. Xonlik tasarrufiga Xorazm-
Amudaryo etaklaridagi qadimiy dehqonchilik vohasi, Mang‗itqishloqning Abulxon 
tog‗lari Mashhadi Mirsiyon va O‗zboy atrofidagi hududlar kirgan. Elbarsxon tez 
orada Xorazm erlarini shimoliy Xurosonning kattagina erlari, Amudaryoning o‗ng 
sohilidagi erlar va Turkistonning janubiy erlarigacha bo‗lgan erlar hisobiga 
kengaytirildi. Va ana shu hududda Xiva xonligiga asos soldi. Xonlikning poytaxti 
dastlab Vazir shahri, keyin Ko‗hna Urganch va Xiva bo‗lgan. 
Biroq, 1511 yilda Elbarsni Xiva xonligiga asos solgan bo‗lsada, uning 
o‗zining davridayoq xonlik bir necha feodal egaliklarga bo‗lingan bo‗lib, ularni 

---

boshqarayotgan shahzodalar o‗rtasida uzluksiz feodal urushlar bo‗lib turdi. 
Ayniqsa, bu urushlar 1538 yilda Elbarsxon o‗lgach (Elbarsxon 1511-1538 yilda 
hukmronlik qilgan) uning vorislari davrida kuchayib ketadi. Buning ustiga Xiva 
xonligiga qarshi Shayboniylardan Ubaydullaxon (1538) yurish qildi va Xiva xoni 
Avaneshni o‗ldirib, o‗rniga o‗z o‗g‗li Abdulazizni o‗tkazadi. Uning davrida yana 
feodal urushlar ko‗payadi. Buni ayniqsa Xiva taxtida Arab Muhammad (1602-
1643) o‗tirgan davrda yaqqol ko‗rish mumkin edi. Qisqasi XVI asr 40-yillaridan 
boshlab Xiva xonligida o‗zaro kurashlar, ayniqsa xonlikdagi o‗zbeklar bilan 
turkman urug‗lari o‗rtasidagi ziddiyatlar, qolaversa atrofdagi qozoq va qalmiqlarni 
hujumlari xonlikni zaiflashtirdi. Xonlikdagi bunday og‗ir ahvoldan foydalangan 
Buxoro xonlari Subhonqulixon (1680-1702) va Eron shohi Nodirshohlar (1740) 
Xiva taxtini o‗z qo‗llariga kiritadilar. Biroq Xiva xonligida bundan keyin ham 
tinchlik bo‗lmadi. Bu erda Eron hukmdorlariga qarshi tez-tez g‗alayonlar ko‗tarilib 
turdi. Bundan foydalangan o‗zbek qabilalaridan biri-Qo‗ng‗irot urug‗ining 
boshlig‗i Muhammad Amin Inoq xonlik taxtini egallab, xonlikda yangi-qo‗ng‗irot 
sulolasiga asos soldi. 
1804 yilda Qo‗ng‗irot inoqlari yirik vakillaridan biri Muhammad Rahimxon 
Xiva taxtini egallab, 1806-1825 yillar davomida xonlik qiladi. Uning davrida 
xonlik har taraflama kuchayadi va markaziy hukumat mustahkamlanadi. Lekin 
uning vorislari Muhammad Eminxon, Qutlimurod, Olaqullilar davrida Xiva 
xonligidagi ahvol yana murakkablashdi. Xiva xonligi 1920 yil fevralida 
bolshevoylar tomonidan ag‗darildi.