Oliy va о„rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti t a r I x f a k u L t e t I

Mavzuning xronologik chegarasini
XVIII asrdan XX asr boshlarigacha 
bo‗lgan davr tashkil etib, Xiva xonligining davlat boshqaruvi hamda ichki va 
tashqi siyosatga oid tadqiqotlar tashkil qiladi. 
Mavzuning o„rganilish darajasi.
Ushbu mavzu mustaqillik davrida bir 
qator o‗zbek olimlari tomonidan o‗rganilgan. Xususan, bu borada N.Polvonov va 
O.Qo‗shjonov
2
, S.Hasanov
3
, A.Abdurasulov
4
, D.Bobojonov va M.Abdurasulov
5
, 
Q.Munirov
6
, X. Ziyoev
7
, Icxoqxon Junaydullaxo‗ja o‗g‗li Ibrat
8
, Davlatyor Raxim 
va SHohnazar Matrasul
9
, Mulla Olim Maxdum Hoji
10
. Majid Hasaniy
11
, Mirzaolim 
Mushrif
12
, Gulyamov H.G ning asarlari alohida ahamiyatga ega. 
O.Qo‗shjonovva N.Polvonovning ―Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar 
va harakatlar‖ asarida, asosan, Xiva xonligidagi jadid harakatiga, uning asosida 
tashkil topgan ta‘lim tizimiga qaratiladi. 
 
S.Hasanovning ―Xorazm ma‘naviyati darg‗alari‖ nomli asarida esa 
Xorazmda etishib chiqqan allomalar va ularning fan sohasiga qanday yangiliklar 
qo‗shganligi keltirib o‗tiladi. 
A.Abdurasulovning ―Xiva‖ asarida Xiva xonligidagi ichki siyosat 
masalalari, jumladan, madrasalar qatori, ulardagi ta‘lim tizimi, adabiy muhit 
yoritib berilgan. Xususan, ta‘lim tizimiga oid quyidagi ma‘lumotni uchratishimiz 
mumkin: ―Xivadagi rus-tuzem maktabiniig asosiy maqsadi mahalliy millat 
bolalariga rus tilini o‗rgatib, mahalliy tarjimonlar tayyorlashdan iborat edn. Chunki 
hali honlikda rus tilida ish yuritish, kelgan maktublarni o‗qish va tarjima qilish, 
nomalar bitish sohasida qiyinchiliklar tug‗ilayotgan edi. Holbuki, Petro 
Aleksandrovsk (hozirgi To‗rtko‗l) shahrida ochilgan rus-tuzem maktabini bu 
davrda bir qancha xivalik yoshlar, jumladan, Asfandiyor to‗ra, Muhammad 
2
Qo‘shjоnоv О., Pоlvоnоv N. Хоrаzmdаgi ijtimоiy-siyosiy jаrаyonlаr vа hаrаkаtlаr. -T.: 2007. 
3
Hаsаnоv S. Хоrаzm mа`nаviyati dаrg‘аlаri. -T.: 2001. 
4
Аbdurаsulоv А. Хivа.-T.: 1997. 
5
Bоbоjоnоv D., Аbdurаsulоv M. Firdаvsmоnаnd shаhаr.- Хivа, 2008. 
6
Munirоv Q. Хоrаzmdа tаriхnаvislik.-T.: 2002. 
7
X. Ziyoev. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T. « SHarq» .1998 y.
8
Icxoqxon Junaydullaxo‘ja o‘g‘li Ibrat. Farg‘ona tarixi. T. «Kamalak». 1991 y. 
9
Davlatyor Raxim, SHohnazar Matrasul, Feruz - shoh va shoir qismati. T. «G. G‘ulom», 1991 y. 
10
Mulla Olim Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston, Qarshi «Nasaf» 1992 yil. 
11
Mulla Olim Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston, Qarshi «Nasaf» 1992 yil. 
12
Mirzaolim Mushrif. Qo‘qon xonligi tarixi. T. «G. G‘ulom».1995 y.

---

Aminaddin Muhammad hoji Aminaddin o‗g‗li 1892-1897 yillarda Fransiyaning 
Tuluza shahridan suvxo‗jaligi kollejida ta‘lim olgan zamonaviy ma‘lumotli 
birinchi o‗zbek irrigatori edi‖. 
Yana shu kitobda quyidagi xabar keladi: ―Feruz farmoniga muvofiq 1904 
yilning 10 noyabrida Urganchda birinchi yangi usul maktabi ochildi. Unda 
Husayin Qo‗shaev degan Turkiyadan kelgan o‗qituvchi yoshlarga ta‘lim-tarbiya 
bera boshladi. Mahalliy xalq vakillarining mazkur maktabga qiziqishi ortib, 
dekabr oyiga kelib, bu maktab o‗quvchilarinish 45 tasi mahalliy millat farzandlari 
edilar. Husayin Qo‗shaev 1906-1907 o‗quv yilida xonlikdagi ilg‗or ma‘rifatparvar 
kishilarning, eng avvalo, ota-onalarning orzu istaklarini hisobga olib, Urganchda 
qizlar maktabi tashkil etdi. Bu muhim voqeadan xursand bo‗lgan Feruz 
Urganchga borib, mazkur maktab ishi bilan tanishdi va Husayin Qo‗shaevning 
boshlagan foydali tadbiri uchun uni qo‗llab-quvvatlab, boshoyoq sarpo kiygizdi 
va xazina hisobidan maktabga yordam berib turishga qaror qildi‖. 
Q. Munirovning ―Xorazmda tarixnavislik‖ asarida Xiva xonligidagi faqat 
tarixiy asarlarga e‘tiborini qaratadi. Muallif xonlikda tarix maktabiga xon 
Abulg‗ozi asos solganini ham eslatib o‗tadi.