O’quv materiallari ( ma’ruzalar t o’plami )

13– mavzu. Demokratik jamiiyat qurishda kuchli ijtimoiy himoya 

va adolat tamoiyillari. 

REJA: 
1. Sharqda ijtimoiy adolat to’g’risidagi g’oyalarning shakllanishi. 
2. Mustaqillik davrida adolat tushunchasining yangi mazmuni.
3.Ijtimoiy himoya g’oyasining
adolat va demokratiya tamoyillari bilan

bog’liqligi.

1.O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning muhim natijalaridan biri ijtimoiy xnmoya 

siyosatining demokratik jamiyatni barpo etishdagi o’rnini va ahamiyatining ortib borishi bilan

belgilanmoqda. «Bugungi kunda ijtimoiy hayot soxasidagi salbiy holatlarni bartaraf etib, odamlar 
turmush darajasining keskin pasayib ketishiga yo’l qo’ymasdan, axolining ximoyaga muxtoj qatlam
va ijtimoiy muxofazasini taminlagan xolda, O’zbekistonda njtimoiy-siyosiy barqarorlikni va 
fukarolar totuvlignnn saqlab qolishga muvaffaq bo’ldik.” Darxaqiqat, bozor munosabatlariga o’tish
davrida mamlakatimizda kuchli ijtimoiy ximoya tizimi shakllantirildi va Hozirda uni 
takomillashtirish muxim masala bo’lib qolmoqda. Bugungi kunda ijtimoiy siyosatni amalga
oshirishda sifat jihatdan yangi bosqichga o’tish extiyoji paydo bo’ldi. Shu munosabat bilan axolini 
ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning zamonaviy tizimi shakllantirilmoqda.
«Adolat» tushunchasining qolib chiqishi (sotsiogenezi) to’g’risidagi ta’limotni buyuk 
ajdodimiz Abu Nacp Forobiy ham yaratishga uringan. Buyuk mutafakkir adolat g’oyasini
jamiyatning asosiy davrlariga tatbiqan qarab chiqqan. Bunda u insoniyat jamiyatining kelib 
chikishida tabiiy extiyojlar yotishini, bu extiyojlarni uyg’unlashtirish esa adolat tuyg’usini
shakllantirishini ta’kidlagan edi. Sharq mutafakkiri Konfutsiyning g’oyalarini davom ettirgan holda 
Forobiy «adolat» tushunchasi insoniyatning ma’rifiy davriga to’g’ri kelganligini ta’kidlaydi. Bu
davrda xususiy mulk o’rnatiladi va u kishilarning o’zaro tengsizligini keltirib chiqaradi. Shunisi 
muximki, teng taqsimlashni ifodalagan adolat tushuunchasi endi mulk ta’snrida tengsnzlikni ifoda
eta boshladn. Bu tushunchaning o’zi xycyciy mulkni o’rnatishda ishtirok etadi. 
Demak, adolat to’g’risidagi tasavvurlar insoniyatning oddiy egalitarizm, ya’ni barcha baravar
bo’lgan xoldagi darajasidan yuqori ko’tarila borishi natijasida yanada to’laroq shakllana borgan. 
Tenglashtiruvchi qoida bo’lgan, zo’rlikni aks zo’rlik bilai muvofiqlashtiruvchi vosita sifatida
da’volar tengligini o’rnatib kelgan «adolat» tushunchasi xycyciy mulkka asoslangan jamiyatda 
yangicha mazmun kasb eta boshlagan. Endi jamiyat ijtimoiy munosabatlarni muvozanatga
keltirishning yangi tizimiga muhtojlik seza boshladi. Yuz bergan ulkan ijtimoiy o’zgarishlar 
kishilar ongida, dunyoqarashida, siyosiy huquqiy fikrda, axloqiy normalarda ijtimoiy adolat
g’oyasining uzil-kesil shakllanishiga olib kelgan. Bu haqda Sharqning boshqa bir mutafakkiri 
— Abu Ali ibi Sino kiziqarli fikrldarni bayon qilgan. Uning fikricha, o’zaro bog’liqlik va almashuv
jarayonida insonlar bir-birlarini kandaydir muhtojlikdan xoli etadilar. Buning uchun insonlar 

---

o’rtasida o’zaro kelishuv zarur bulib, bu kelishuv tufayli adolat qoidalari va qonunlari

o’rnatiladi. 
Ijtimoiy hayotda adolatparvarlikni kat’iy turib himoya qilgan ta’limotlardan biri tasavvuf
falsafasidir. Tasavviuf namoyondalari boshqa Sharq mutafakkirlari singari o’z umidlarini ma’rifatli va 
odil shohga bog’laydilar, u orqali barcha ijtimoiy illatl arni bartaraf etish mumkin, deb
hisoblaydilar. 
Tasavvuf namoyondalari hokim va xalq, shoh va saltanat munosabatlarida donolik bilan
adolatli ish tutish, davlatni adolatli qonunlar orqali boshqarish, qabul kilinayotgan tadbirlarning 
xalq tomonidan qo’llanishi kabi ijtimoiy muammolarni ko’taradi, bu xalqparvar tuzum ideallarini
ulug’lashtirdi. 
Tasavvufning ko’pgina namoyondalari shoxlar, xokimlar, amaldorlardan adolatni kutib
o’tirmay, 
O
’

Z 

amaliy faoliyatlarida unga amal qilish bilan o’rnak bo’lganlar. Xasan Basriy,
Abdulla Ansoriy, Abdulxasan Haraqoniy, Baxouddin Naqshband, Abduraxmon Jomiy, Alisher 
Navoiy, Xo’ja Axror Valiy, Maxdumi A’zam Kosoniy kupincha shoh va xokimlar adolatsizliklariga
qarshi chiqib, mazlumlarni dadil ximoya qilganlar, xaqiqat uchun kurashganlar 
Sharq mutafakkirlari adolatni asoslashda lirik-ruhiy, manaviy-axloqny jihatdan yondashganlar.
Zero, sharqona jamiyatlarda azaldan adolat tushunchasiga hamoxapg tarzda «xaq», “me’yor”. 
“haqiqat”. «burch» tushunchalari ham qadrlaiib kelingan. Shuningdek, jamoa manfaati, oiladan
tartib-intizom. e ’ t i q o d va manaviylik yuqorn baxolangan. 
G’arb mutafakknrlari esa ko’proq xukukni, amaliy, kuidalpk hayot muammolari nuqtai
nazaridan fikr yurittailar. S h u n i n g uchui ham Sharqdagndan ancha farqli tarzda “erkinlik”, «teng 
huquqlilik», «erk” gushuichalariga ko’proq darajada ahamiyat berilgai. Shu bilan birga
individualizm. individning tartib-imtizomi, huquq adolatga olib boruvchn vositalap sifachpda 
qadrlanadi, ma’naviylikdap ham ko’ra ratsionalizm mustaxkam o’ringa ega bo’lgan.
2.Prezident I.A.Karimov takidlaganidek, biz s h u n c h a k i d e m o k r a t i k davlat emas, balki 
adolatli demokratik davlat qurishga intilyapmiz. Adolatga intilish — xalqimiz ma’naviy-ruhiy
dunyosiga xos eng muxim xususiyat. Adolatparvarlik g’oyasi butun iqtisodiy va ijtimoiy 
munosabatlar tizimiga singib ketishi, njtimoiy ko’maklashuv mexanizmida o’z aksini topishi
kerak. Darhakikat, O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat va bozor nktisodiyotiga asoslangan 
fuqarolik jamiyatini barpo etishda adolat omili muxim o’rin tutadi. Shy ma’noda adolat
tushunchasi, uning erkinlik, demokra tiya va barqaror taraqqiyot g’oyalari bilan mushtarak 
jihatlari bugungi kunda ham zamonaviy mazmun kasb etmoqda.
Lekin tarixan oladigan bo’lsak, ijtimoiy adolat g’oyasi
insoniyatning butun tarixi orqali o’tib 

kelgan. Shu bilan birga jamiyatni adolatli tashkil etish opzusi va uning hayotdagi xaqqoniy

mavjudligi o’rtasida doimo ziddiyat bulib kelgan. Shunga qaramay uni “naqd qilib qo’yishga” ypinish 
to’xtamagan. Shu nuqtai nazardan insoniyat tsivilizatsiyasining butun tarixi ijtimoiy
adolatni kengaytirish tarixi hamdir. Albatta, Sharq va G’arb jamiyatlaridagi bu kabi qadriyatlar 
bir-biriga zid emas, ular o’zaro uyg’unlikda umuminsoniy qadriyat darajasida jamiyat hayotida
ijtimoiy adolat koidalarining barqapop bo’lishiga xizmat qiladi. lllapq va G’arb an’analarida 
asrlar davomida shakllanib kelgan bu kabi tushunchalar hamda qadriyatlarning musttaqillik davrida
jamiyatimizda umuminsoniy g’oyalar sifatida qayta shakllanishi shu jihatdan katta ahamiyatga 
ega. Zero, bu jamiyatimizda insonparvarlik, birdamlik, inson erki hamda masuliyatini manfaatlar
uyg’unligi, qonun
ruhi va demokratiya qadriyatlari asosida amalga oshirishga, shu tariqa ijtlmoiy 

adolatni mustaxkamlashga xizmat qiladi. Umuman, mustaqillik davrida odamlarini ongida

ijtimoiy adolatning yangicha tushunchasi shakllanishi mamlakatimiz kelajagi va islohotlar 
muvaffaqiyat garoviga aylanmoqda. Adolatli jamiyat qurish haqidagi umuminsoniy orzular va
karashlarni yangi jamiyat barpo etish manfaatlariga bo’ysundirish muhim amaliy masala bo’lib 
turibdi. Biz barpo etayotgan jamiyat insonnarvar bo’lmog’i zarur. Bunda demokratik modellarni ko’r-
ko’rona ko’chirib olmasdan, balki ilg’or demokratik jamiyatlar tajribasini tanqidiy o’rganish asosida 
fuqarolik jamiyatiii qurish yahtiyojlariga xizmat qildirish talab etiladi.
Aholining yordamga eng muhtoj qatlami — bolalar, yolg’iz qariyalar, nogironlarga njtimoiy yordam 
ko’rsatnsh va ularni qo’llab-quvvatlash ishlarini aniq mo’ljalli tarzda amalga oshirish zarur. Shu bois,

---

islohotlarning Hozirgi bosqichida ijtpmony yordam tizimini takomillashtirish, aholini ijtimoiy

himoyalashning ta’sirchan mexanizmini shakllantirish davom ettirilmoqda. Muayyan moddny yordam 
aniq onlalarga etnb borishi, jamiyatning ijtnmoiy zaif qatlamlariga mo’ljallangan
tabaqalashtirilgan yordam bo’lishi va haqiqatan ham bunday yordamsiz kun kechirolmaydiganlarga 
borib tegishi lozimligini hayotning o’zi ko’rsatmoqda.
Hozirgi paytda aholining ijtnmoiy zaif qatlamlariga davlat tomonidan shunchaki moddiy yordam 
ko’rsatishgina emas, balki jamiyat a’zolarining aksariyat qismini ehtiyoj va manfaatlarini qondirish,
ro’yobga chiqarishda avvalo, ularning o’z tashabbusi, intilishi va ma’suliyatini kuchaytirish asosidagi 
ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish vaqti etdi. Aynan shu ma’noda ijtimoiy sohada amal qilib
qolayottan ustuvor tamoyillar, xususan, qonun ustuvorligi, islohotlarni bosqichma-bosqich joriy etish, 
kuchli ijtimoiy siyosat kabi tamoyillar ijtimoiy himoya tiziminn rivojlantirishda muhim amaliy
ahamiyat kasb etadi. 
Har qanday demokratpk jamiyat ma’lum ma’noda ijtimoiy asoslarni birlamchi manba sphifatida qabul
qiladp. Ijtimoiy asoslari bo’lmagan jamiyat o’z taraqqiyotnda sobit bo’la olmaydi. Shu ma’noda, 
demokratik jamiyat taraqqiyoti uchun kuchli njtimoiy himoya va adolat tamoyillari muximddir.
Umumiy ma’noda ijtimoiy himoya demokratik huquqiy davlat tomonidan fuqarolar, turli 
jamoalarning huquqlarini ta’miilash bilan chetlanib qolmay, ulardan amalda foydalanishni kafolatlash,
amalga oshirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib berishni anglatadi. Ya’ni, nnsonlar davlat uchun 
emas, davlat xalq uchun xizmat qiladi, bu inson va uning qadr-qimmatiga hurmat deb baholanadi.
3.«Ijtimoiy himoya», «ijtimoiy adolat» tushunchalarining shakllanib borishn insoniyatning 
demokratik tafakkuri bilan bog’liqdir. Xususan, Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri» asarida
nfodalangan fozil jamiyat g’oyasi bugungi kundagi demok-ratik jamiyat kontseptsiyasiga 
hamohangdir.
Forobiyning fozil jamiyat kontseptsiyasiga ko’ra, baxt-saodatga intiluvchi jamiyatda qonun 
ustuvor bo’lib, butun ijtimoiy hayot ana shu ustuvor tamoyil asosida tuziladi. Shu ma’noda, fozil
jamiyatda, avvalo, erkinlik mavjud bo’ladi. Unda adolat, erkinlik va tenglik tushunchalari kun tartibida 
bo’lib, bu me’yorlar fozil jamiyatning asosi bo’ladi. Shu bilan birga, Forobiy fikrncha, jamiyat
davlat bilan kuchlidir. U etuklashgani sayin o’z a’zolarini himoyaga ola boradi. Shuni ham 
aloxida aytish ksrakkp, agar o’tmish mutafakkirlari ijtimoiy kafolatlanish uchun iison faolligi
masalasini ilgari surgai bo’lsalar, Forobiy qarashlarida insonni ijtimoiy kafolatlashda 
jamnyatning roli alohida uqtnrila boshlandi. Demak, jamnyat ham xnmoya vosntasi bo’lishiga ma’sul,
degan g’oya ilgari surilgan. 
O’zbekistonda kuchli ijtimony himoya muammolarn siyosat darajasiga ko’tarildi. Buning uchun esa
dastavval qonunlar tizimn yaratildi, kesknn tabaqalanishdan xoli bo’lgan mulkdorlar sinfi 
shakllantirila boshlandi, shu asosda iqtisodiy taraqqiyot nnson manfaatlariga yo’naltirilayapti. Bir so’z
bilan aytganda, «davlatning ijtimoiy tizimi bilai xalq ehtnyojlari o’rtasidagi jarlik» bartaraf etildi. Shu 
bilan bnrga, bugungi kunda mamlakatimizda insonning jamiyatdagi o’rnini anglashi, o’zini-o’zi tarbiyalay
olishi va o’zini-o’zi taraqqiy ettira olishiga mas’uliyatning kuchayib borishi ijtimoiy himoya tnzimini 
amaliy jihatdan mustahkamlashga ko’maklashishi zarur.
Demokratik jamiyatning mohiyati shundaki, adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotning 
barcha sohalarini qamrab oladi. Jamiyatda mulkiy jarayonlarning ob’ektiv o’zgarishi yuz berayotgan bir
paytda jamiyatning keskin tabaqalashishiga, ya’ni oshnb-toshib ketgan boyvacharu kambag’al 
kashshoqlarga bo’linib ketishiga yo’l qo’yilmaydi. Shu manoda, njtimoiy himoya, muhofazaga
muxtojlarni davlat ximoyasiga olishdir. Shu bilan birga, ijtimoiy ximoya insonning jamiyatdagi munosib
o’rnini belgilovchi va faolligining yuksalishini ta’minlovchi asosiy ko’rsatkichdan biriga
aylanadi. 
XXI asr boshlarida demokratik tamoyillarning ustuvor kelnshi ko’zga tashlanadi. Ijtimoiy himoya
tizimi ham hozirgi zamon davlachiligining o’ziga xos demokratlashuvndagi asosiy ommillardan biri 
bo’lib xizmat qilmoqda. Jamnyatning kam ga’minlangan tabaqalarini ijtimoiy ximoya qilish tamoyili hozirgi
zamon taraqqiyot kontseptsiyasida yangicha yo’ialishdir. Ma’lumkn, hatto barqaror demokratik 
taraqqiyotga erishgan bugungi Evropa mamlakatlari ham o’z vaqtida bunday amaliyotni chetlab o’tgan
edilar. O’zbekistonda ana ushbu tamoyilni amalga oshirish uchun hukumat dasturlari ishlab chiqildi va 

---

amalga oshirildi. Bu nslohotlarnn yanada kengaytirish uchui zarur zdi. Hozirda, aytish mumkinki,

O’zbekiston ijtimoiy siyosatida ana shu aniq natijaga erishildi. Bu real yo’nalishga ega bo’lgan 
amaliy bosqnchdir. Ijtimoiy islohotlar kontseptsiyasi jamiyatda barqarorlik va xavfsizlik tnzimining
mustahkamlanishiga qaratnldi. Natnjada, O’zbekiston ijtimoiy siyosatida barqaror o’zgarishlarga 
erishildi. Jahon ekspertlarining xulosalariga ko’ra, aynan ushbu kontseptsiya O’zbekistonning ijtimoiy
taraqqiyot bosqichiga kirishiga asos bo’ldi. Xususan, yaqinda BMTning YuNISEF tashkiloti 
tomonidan turli davlatlarning ijtimoiy rivojlanish bo’yicha e’lon qilgan qiyosiy tadqiqot iatijalari ham
fikriMIZNP tasdiqlaydi. 
O’zbekistonda yurntilayottan ijtimoiy siyosatdagi o’zgainsh jamiyat tabaqalarining manfaatlarini
hnmoya qilishda amaliy ahamiyat kasb etishi zarur. Aynan ushbu ijtimoiy talab bajarilsagina,
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan kuchli ijtpmoiy siyosatning asoslaridan biri — ijtnmoiy
totuvlnk shakllanadi. 
Ijtnmoiy totuvlik ustuvor bo’lgan jamiyatdagina kuchli ijtimoiy eiyosat yuritish uchun imkoniyat
yaratiladp. Ammo ijtimoiy totuvlik o’z-o’zidan keshb chiqmaydi. Zero, har qanday jamiyatda turli 
ijtimoiy tafovutlarning bo’lishi tabiiy holdir. Mutaxassislar fikricha, bu ijtimoiy tafovutlar
quyidagi guruhlar o’rtasida ma’lum ma’noda ijtimoiy farqlarning mavjudligida o’z ifodasini 
topadi: boylar va kambag’allar orasida; ko’p millatli davlatlarda aholining etink guruhlari
orasida; aholining diniy guruhlari orasida; markaz va mintaqalar oraeida; erkaklar va ayollar 
orasida; turli avlodlarga mansub odamlar orasida.
Bu tafovutlar O’zbekiston jalmiyatphida ham ko’zga tashlanadi. Shu sababln, imkon kadar 
aytib o’tilgan tafovutlar ko’rinishini kamaytirsh borasida chora-tadbirlar amalga oshirib
borilishn ijtimoiy siyosatning maqsadlaridan biridir. 
3.O’zbekistonda isloxotlar boshlangan dastlabki yillardayoq, kuchli ijtimoiy himoya
tizimini yaratishdan maqsad, insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga 
keltirishdan iborat, deb belgilangan edi. Mamlakat prezidsnti I.A.Karimov ta’kidlaganidek
«O’zbekngtonning o’z yangilanish va taraqqyot yo’liga asos bo’ltan epg muhim qoidalardan biri bazor 
pqtisodiyotiga o’tishning barcha bosqichlarida oldindan kuchli ijtimoiy syosatni o’tkazishdir».
Albatta, ijimoiy himoya tizimining rivoji mamlakat iqtisodiyotining ahvoliga to’g’ridan-to’g’ri 
bog’liqdir. Avvalo, nodavlat sektorining muayyan darajada tarqqiy etishi, mahalliy tovar ishlab
chiqaruvchilar mavqeining mustaxkamlanishi iqtisodiy rivojlaiish uchun tayanch va asosiy 
manba bo’lib xizmat qiladi. Bu esa o’z navbatida, ijtimoiy siyosatni real amalga oshiri uchun
zamin yaratadi, ijtnmoiy ximoya tizimining yanada takomilashib, zamon talabnga mos bo’lib 
borishiga olib keladi. Bu hol O’zbekiston ijtimoiy siyosatini tadrijiy shakllanishida muhim
ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki. ijtimoiy himoyaning davlat siyosatidagi o’rni g’oyat 
muhimdir. Buning bir qancha sabablari bor.