Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

 

OSMANLI-İRAN VE RUS İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA PENAH ALİ 

HAN VE İBRAHİM HALİL HAN DÖNEMİNDE KARABAĞ HANLIĞI 

57 

 

hanlara saldırı hazırlığı yaptığı ve Revan’a saldırması hâlinde ona sınır olan 

Kars,  Bayezid,  Erzurum,  Van  ve  civarının  büyük  zarar  göreceği  ve  halkın 

böyle bir saldırı karşısında göçe mecbur olacağını hatırlatmıştır. Buraların ön-

ceden  olduğu  gibi  Osmanlı  sınırları  içinde  himâye  olunması  ve  Devlet-i 

Aliye’nin haklarında ne yönde irade buyurursa gereğinin aynen tatbik oluna-

cağını söylemiştir.

40

  

İran’ın hanlıklar üzerindeki bu baskı ve tazyikleri sürerken, kuzeyden de 

1796 yılından itibaren Rus baskı ve yayılmacılığı başlamıştır. Nitekim Azer-

baycan’a Ruslar tarafından bölgeye asker sevki ve hanlıklara ait bu sahaların 

işgal  edilmesine  Türk  hanlıkları  buna  tepki  göstermişlerdir.  Bu  bağlamda 

Bakü,  Şirvan,  Derbent  ve diğer Türk  hanlıkları  birlikte  hareket  ederek  Rus 

kuvvetlerini yenilgiye uğratıp, onları geri çekilmeye mecbur bırakmışlardır.

41

  

Bu sırada Azerbaycan bölgesinde ve Kafkasya’da zaten öteden beri etkili 

olan İran, bölge üzerindeki etkisini sürdürmeye devam etmiştir. İzlediği poli-

tikalarıyla İran’a boyun eğmek istemeyen Karabağ Hanlığı’na karşı İran hare-

kete geçmiştir. Rusya’nın himayesini kabulünden dolayı Gürcistan’ı cezalan-

dırmak için sefere çıkan Ağa Muhammed Han Kaçar, 85.000 kişilik ordusuyla 

Karabağ’dan geçmiş; ancak, burada Karabağ Hanlığı tarafından şiddetli bir 

mukavemetle karşılaşmıştır. Bu nedenle muhasara ettiği Karabağ Hanlığı’nın 

merkezi olan Şuşa Kalesi’ni alamadan geri çekilmek zorunda kalmıştır. Ağa 

Muhammed  Han’ın  emriyle  Nahçıvan  Hanı  olan  Kelp  Ali  Han  da  Kara-

bağ’daki bir kısım köyleri yağmalamıştır.

42

 1796 yılında yaşanan bu olaylar 

Azerbaycan edebiyatına da yansımıştır.

43

 

                                                      

40

 Şuşa ve Karabağ Hanı Halil İbrahim Han’ın arizasını getiren Seyit Abdullah Çelebi ve 

Revan Eşik Ağası Hacı Zeynel Ağa olmuşlardır. Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Han-

lıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri, (Karabağ-Şuşa, Nahçivan, Bakü, 

Gence, Sirvan, Seki, Revan, Kuba, Hoy), I, (1578-1914), Ankara – 1992 (BOA. Hatt-ı H 

BOA. Hatt-ı Hümâyûn, nr. 6748-A), s. 155-159.  

41

 Hüseyin Baykara, Azerbaycan’da Yenileşme Hareketleri, Türk Kültürünü Araştırma 

Enstitüsü Yay., Ankara, 1966, s. 11. 

42

  “...  Ağa  Muhammed  Han’ın  emriyle  Hançıvan  Hanı  Kelp  Ali  Han  külliyetlü  süvârî 

asâkir ile bâ-ılgâr Şuşa hânının zîr-i hükmünde olan Karabağ kurasını nehb ü gayret eyleyip...” 

Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv 

Belgeleri, (Karabağ-Şuşa, Nahçivan, Bakü, Gence,  Sirvan,  Seki, Revan, Kuba, Hoy), I, 

(1578-1914), Ankara – 1992, (BOA, Hatt-ı Hümâyûn, nr. 7093), s. 155. 

43

 Baykara, a.g.e., s. 79. 

---

58 

İSMAİL ÖZÇELİK 

 

 

Karabağ Hanlığı’nın merkezi olan Şuşa şehrine daha sonra girmeyi başa-

ran  Ağa  Muhammed  Han  Kaçar,  buradaki  şehir  halkını  katletmiştir.  Bu es-

nada, Muhammed Han’ın Şuşa’yı ilk kuşatmasında, şehrin teslimi için yazmış 

olduğu davet metnindeki beyte aynı tarzda cevap veren şair ve Karabağ Han-

lığı veziri Molla Penah Vakıf, esir alınmış ve ölüme mahkûm edilmiştir. Fakat 

Muhammed Han’ın 18 Nisan 1797 gecesi üç hizmetkârı tarafından öldürül-

mesi sonucunda Karabağ Hanlığı veziri Molla Penah Vakıf bu mahkûmiyet 

ve  cezadan  kurtulmuştur.  Vezir  Vakıf,  bu  olayı  dostu  olan  şair  Vedâdî’ye 

manzum olarak hikâye etmiştir. 

İran’da şahlık iddiasında bulunan Ağa Muhammed Han 1797 yılında Ka-

rabağ  Hanlığı’na ikinci  bir  sefer  düzenlemiştir.  Bu  sefer  sırasında Karabağ 

Hanlığı siyasi bakımdan çok uygun olmayan şartlar içinde bulunuyordu. Zira 

müttefiki olan bazı Türk hanlıkları, İran hâkimiyetine girmek zorunda kalmış 

ve İran ordusunun üst üste yaptığı hücumlara uzun süre direnen İbrahim Halil 

Han, Osmanlı Devleti’nden de hiçbir yardım alamamıştı. İbrahim Halil Han, 

açlık  ve  kıtlık  dolayısıyla  halkın  direncinin  azalmaya  başladığını  görünce, 

Ağa  Muhammed  Han’ın  baskıları  neticesinde  Şuşa  Kalesi’ni  terk  etmiş  ve 

Kafkasya dağlarının eteğindeki Ilısu Hanlığı’na çekilmiştir.  

Bu gelişmeler sonucunda, Karabağ Hanı İbrahim Halil Han, kızını İran’da 

şahlık iddiasında bulunan Ağa Muhammed Han’ın birader zadesi Baba Han 

Serdarına vermiştir. Bu arada Gürcü Tiflis Hanı İraklı Han’ın hastalığı müna-

sebetiyle yerine oğlu Gorgi geçmiş; ancak, bu gelişme diğer kardeşler arasında 

bir dizi anlaşmazlık  ve  huzursuzluğa  sebep olmuştur. Bu  sırada Tiflis  Han-

lığı’nın Osmanlı Devleti’ne tabi olma temayülleri de zuhur etmiş; ancak, Gür-

cistan  hanları  ve  prensleri  Rusya’ya  bağlı  olmakla  birlikte  zaman  zaman  iç 

anlaşmazlıklar sebebiyle Osmanlı Devleti’ne meyletmişlerdir.

44

  

                                                      

44

 “...Tiflis Hanı İrakli Han müddet-i vâfireden berü Kâhıt nâm mahalde hasta ve sâhib-i 

fîrâş olub hayâtından me’yûs olduğundan oğullarından Görgi  nâmında kebîr  oğlunu Tiflis’e 

hân nasb eylediğinden diğer oğulları babalarının bu tedbîrine razı olmadıklarından nâşî eyâlet-

i muhlisîye kurb u civar oldukları hasebiyle Devlet-i Aliyye-i dâimü’l-karâra arz-ı ubûdiyyet 

ve sıdk u istikâmet suretleri rû-nümâ olarak ve fi-mâ-ba’d Rusyalu’dan ferd-i vâhid Tiflis ve 

havâlîsine  duhûl  etdirmemek  hâletlerini  ta’ahhüd  ve  niyâz  eylemeleriyle  bu  hılâlde  hân-ı 

mersûmu sarsar-ı bâd-ı ecel hayât-ı çirk-âlûdunu resîde-i dereke-i bi’se’l-masîr etmekle oğulları 

hânlık iddi’âsıyla birbileriyle mu’âraza ve münâza’aya derkâr olacakları bedîdâr olmakla Dev-

let-i Aliyye-i ebediyyü’l-karâra ilticâ ve hulûs-kârlarına istimdâd için oğullarından birisi nezd-

i muhlisîye vürûd eylediği hâlde ta’ahhüd ve niyâzlarına milel-i  âhar olduğundan ve cânib-i 

---