Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

90 

NEDİM İPEK 

 

 

iki farklı tepkide bulunacaktır: Muhaceret veya Ermeni ve Gürcülere karşı sa-

vunma tedbirleri almak. Tercih edilen yöntem geçici veya daimi statüde siyasi 

yapılanmaya gidilmesidir. Nihayet 29 Ekim 1918’de Ahıska Hükümet-i Mu-

vakkatası, 3 Kasım 1918’de Aras Türk Hükümeti

23

, 5 Kasım 1918’de ise Kars 

İslam Şurası kurulmuştur.

24

  

Ahıska Hükümet-i Muvakkatası Türk toplumu adına Ömer Faik Bey baş-

kanlığında 29 Ekim 1918’de kuruldu. Bu hükümet her milletin kendi mukad-

deratını  tayin  etme  hakkı  olarak  tanımlanan  Wilson  prensiplerine  istinaden 

kuruldu. Bir milis alayı oluşturuldu. Bu alayın oluşumuna Osmanlı askeri bir-

liklerinin katkısı tartışmasızdı.  

Mondros sonrası oluşturulan bir diğer siyasi yapılanma Aras Türk Hükü-

meti’dir. Bu hükümetin kurulduğu bölgenin büyük bir kısmını Nahçıvan oluş-

turmaktaydı. Türk ve Ermeniler Rus askerlerinin çekilmesini müteakip yerel 

güvenliği  sağlamak  adına  çeşitli  komiteler  oluşturmuşlardı.  Nahçıvan  Milli 

Komitesi de bunlardan birisi idi. Bu sırada Ermeniler oluşan boşluktan istifade 

ile  Müslüman  ahaliyi  katletmeye  başladılar.  Nahçıvan  halkı  kurtuluşu  ilk 

etapta bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’a dahil olmakta buldu. Özellikle 

Antranik kuvvetlerinin gerçekleştirdiği katliamlar unutulur gibi değildi. An-

cak Nahçıvan ile Azerbaycan arasında bağlantıyı sağlayan arazi yoktu.

25

 

Bölgeye  Temmuz  1918’de  giren  Osmanlı  kuvvetleri  asayişi  ve  düzeni 

sağladı, yerel komiteler tasfiye edildi. Nahçıvan Batum vilayetinin bir kazası 

haline getirildi. Ancak dahili teşkilatlanma için İstanbul’dan mülkiye memur-

ları gönderilemedi. Askeri makamlar yerli ahalinin iştiraki ile mülki teşkilatı 

oluşturmaya çalıştı. 11. Alay kumandanı Süreyya Bey, Nahçıvan’a yerel hü-

kümet reisi tayin olundu. Öte yandan Halil Bey gönüllü birlikler oluşturdu.

26

  

Yakup Şevki Paşa kumandasındaki Türk ordusunun bölgeden çekilmesi 

halinde muhtemelen Nahçıvan ve mülhakatı ahalisi özellikle Ermeni saldırı-

                                                      

23

 Esin Dayı, Aras Hükümeti’nin 18 Kasım 1918’de kurulduğu görüşündedir. Esin Dayı, 

“1918-1920 Yılları Arasında Iğdır ve Çevresindeki Siyasi Gelişmeler”, Atatürk Üniversitesi 

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, 1996, s. 10.  

24

 Gökdemir, s. 35. 

25

 Kürkçüoğlu, s. 369.  

26

  BOA,  DUİT,  Nr.  1/1;  İbrahim  Ethem  Atnur,  Muxtariyyat  Arefesinde  Naxçıvan, 

Naxçıvan, 1999, s. 56-72. 

---

 

ULUS DEVLET ANLAYIŞI VE ARAS TÜRK HÜKÜMETİ 

91 

 

larına açık bir hale gelecekti. Türk kuvvetleri geri çekilirken Türk askeri ma-

kamları tarafından 22 Ekim 1918’de yerel idare reislerine, fırka kumandanlık-

larına, Müslüman ahalinin nüfuzlu şahsiyetlerine tahliye hakkında bilgi ve-

rildi.  Bölge  ileri  gelenleri  Ermenilerin  Türklere  saldırmalarından  endişe  et-

mekteydiler. Bu ortamda bölge sakinleri iki farklı gelişmenin yaşanacağından 

çekinir. Birincisi Müslümanlar top yekun bir katliama maruz kalabilirdi. Hal-

kın bir kısmı bu duruma düşmemek için çareyi göç etmekte arayacaktır. Bu 

da toplumun sefil olmasına sebebiyet verecekti.

27

 Göç etme konusunda toplu-

mun nabzı ölçülmeye çalışıldı. Türk ordusunun geri çekilmesi sonrasında hal-

kın göç edip etmemesi konusunda Türk askeri makamları arasında da farklı 

fikirler oluşmuştu. Türk ordusunun tahliye ettiği yerlerde Ermeni ve Türklerin 

bir  arada  tutulamayacağı  düşüncesinde  olan  Yakup  Şevki  Paşa  bölgedeki 

Türklerin ilkbaharda İran, Azerbaycan veya Anadolu’ya nakledilmesini öne-

rir.

28

 Göç fikrine başkumandanlık sıcak bakmaz.

29

 

Türk askeri makamları geri çekilme sonrası herhangi bir karışıklığa mey-

dan  vermemek,  Türk  toplumunun  kendi  kendini  yönetebilmesini  sağlamak 

adına milli teşkilatlanmaya ön ayak olmaya çalıştı. Nahçıvan, Şahtahtı, Yen-

gice, Noraşen, Kemerli ve Serderabad bölgelerinde baş müdürlük, müvekkil-

likler ve nahiyeler kurulması ve bunların Iğdır yerel idaresi ile temasa geçmesi 

hususunda karar alındı. Terhis edilen Türk ihtiyat zabitleri bu teşkilatlanmada 

yer aldı. Iğdır’da İttihad-ı Millet Fırkası isimli askeri birlik oluşturuldu. Böy-

lece Aras Türk Hükümeti’nin temeli atılmış oldu. Askeri makamların yardımı 

ve ahalinin iştiraki ile oluşturulan milli teşkilatlar neticesinde Nahçıvan, Şe-

rur, Ecmiyadzin ve Sürmeli Türk halkı ve Revanlı Türk muhacirlerinin tem-

silcileri  18  Kasım  1918’de  Kemerli  kasabasında  bir toplantı  yaptı. Toplantı 

sonrası Aras-Türk Hükümeti ilan edildi.

30

  

Bu siyasi teşekkülün ismi yaptığı yazışmalarda Aras Hükümeti, Aras Türk 

Cumhuriyeti Hükümeti veya Aras Türk Hükümet-i Muvakkatası gibi farklı şe-

killerde  ifade  edilmiştir.  Yine  kuruluş  beyannamesine  göre  hükümetin  etki 

alanı Aras kenarı ve civarındaki meskûn bir milyon Müslümanı kapsamakta 

                                                      

27

 Osmanlı Arşiv Belgelerinde Nahçıvan, İstanbul, 2011, s. 291.  

28

 Ahmet Ender Gökdemir, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Ankara, 1989, s. 45. 

29

 Atnur, s. 80.  

30

 Atnur, s. 96-97.  

---