Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu’nun Azerbaycan ve Da- ğıstan Harekatı Azerbaycan ve Dağıstan’ın Bağımsızlığını Kazanması 1918
- Türk Kafkas İslam Ordusu ve Ermeniler (1918)
- Kafkas İslam Or- dusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu
- Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti
88 NEDİM İPEK
deratlarını tayin etme hakkı tanıdıklarını, isteyen toplumun gerekirse Rusya’dan büsbütün ayrılabileceğini söylüyorlardı. Azerbaycan Cumhuriyeti yetkilileri bu durum karşısında çözümü Osmanlı ile siyasi, iktisadi, askeri iş- birliğine gitmekte buldu. Enver ve Talat paşalar da bu tarihlerde Dağıstan ve Azerbaycan coğrafyasında büyük bir İslam Devleti kurarak Rusya ve Osmanlı Devleti arasında bir tampon devlet oluşturmak istiyorlardı. 14
Gence’ye geldi. 15 Nuri Paşa Başkumandan Vekili Enver Paşa’nın direktifleri doğrultusunda Gence’de bir taraftan düzenli Azerbaycan ordusunu kurmak, diğer taraftan da asayişi sağlamakla meşgul oldu. Bu arada Bakü’de faaliyet- lerini sürdüremeyen Azerbaycan Meclisi de Gence’ye taşınmıştı. Bu arada Feth Ali Han başkanlığında kurulan Birinci Azerbaycan hükümeti ile Osmanlı Devleti arasında Batum’da imza edilen 4 Haziran 1918 tarihli anlaşmanın 4. maddesine istinaden Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin iç ve dış asayiş ve emniyetini düzenlemek ve korumak amacıyla Osmanlı kuvvetlerinin böl- geye girmesi istendi. 15 Eylül 1918’de Halil ve Nuri paşaların kumandasın- daki Türk askeri birlikleri Bakü’ye girdi. Gence ve Bakü’deki Osmanlı askeri yetkililer Azerbaycan’ın dahili işlerine müdahale etmiyordu. Sadece harici tehlikelere karşı tedbir alıyordu. 16 Ekim-Kasım 1918’de Şuşa ve Karabağ kontrol altına alındı. Bu tarihlerde Sadrazam Ahmed İzzet Paşa’nın İtilaf tem- silcileri ile anlaşma zemini bulmaya çalıştığı günlerdi. Sadrazam bu ortamda Türk birliklerinin Karabağ’dan çekilmesini zaruri gördü. 17
Mondros sonrası Türk ordusu 1914 sınırlarına çekilmek durumunda kaldı. Bakü, Kasım 1919’da İngiliz kuvvetleri tarafından işgal edildi. 27 Nisan 1920’de Azerbaycan’ı işgal eden Kızıl Ordu parlamento ve hükümeti feshe- derek Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ne son verdi. Yerine Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. 24 Haziran 1920’de beyaz hilal ve 8 köşeli yıldız tasviri bulunan kırmızı bayrak devlet bayrağı olarak tanındı. 9
14 Nasır Yüceer, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu’nun Azerbaycan ve Da- ğıstan Harekatı Azerbaycan ve Dağıstan’ın Bağımsızlığını Kazanması 1918, Ankara, 1996, s. 56.
15 Bal, s. 165. 16 Kürkçüoğlu, s. 265. 17 Mustafa Görüryılmaz, Türk Kafkas İslam Ordusu ve Ermeniler (1918), Ankara, 2009, s. 245, 289, 341.
ULUS DEVLET ANLAYIŞI VE ARAS TÜRK HÜKÜMETİ 89
tirildi. 18
Azerbaycan’da bu gelişmeler olurken Bolşevik İhtilali’ni müteakip Rus askerlerinin tahliye ettiği Güney Kafkasya’nın batısındaki yerleşim birimle- rinde halkı etnik farklılığa göre temsil eden yerel idareler oluşturuldu. Türk temsilcileri Bakü Cemiyet-i Hayriye üyeleri idi. Bu cemiyet Türkler arasında askeri teşkilatlanmaya da gitmeye çalıştı. 19 Aynı tarihlerde çarlık kuvvetleri- nin tahliye ettiği Kars, Ardahan ve Batum’u Rusların teşkilatlandırdığı Ermeni ve Gürcü birlikleri doldurmaya başladı. Bu durumu Brest-Litovsk muahede- sine aykırı bulan Türkiye Sovyet heyeti nezdinde şiddetle protesto etti. Ant- laşma hükümlerini hiçe sayan Ermeni çeteleri mezalim ve terörden geri dur- madılar. Bu esnada Türk kuvvetleri Sarıkamış, Kars, Batum ve çevresini ele geçirdi (1918). 20 Batum, Kars, Ardahan, Ahıska ve Ahılkelek’te halk oylaması yapıldı. Bu oylama elviye-i selase, Ahılkelek ve Ahıska’nın Osmanlı idaresine geçmesini uluslararası hukuk açısından tasdik etmiş oluyordu. Bunun üzerine Babıali Sovyet matbuatı, Gürcü ve Ermeni hükümetlerinin protestolarına rağ- men buralarda idari teşkilat kurdu. 21
Azerbaycan ve Batum Antlaşması ile alınan Ahıska, Ahılkelek ve Gümrü’nün boşaltılmasına karar verdi. Brest- Litovsk dışında elde edilen yerler 21 Ekim- 5 Aralık 1918 tarihleri arasında tahliye edildi. 22 Bu çerçevede Kafkas İslam Ordusu ve Kuzey Kafkasya Ordusu lağvedildi. Mondros Ateşkes Antlaşması Kafkasya’daki mevcut dengelerin değişmesine sebebiyet verdi. Mondros ge- reği Kafkasya’daki Türk askeri birlikleri 1914 öncesine çekilmek durumunda kaldı.
Türk ordusunun çekilmesi üzerine bölgedeki Türk-İslam toplumu hami- siz kaldı. Bu ortamda Müslüman halk hürriyet ve değerlerini korumak adına
18 Anar İskenderov, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920)”, Kafkas İslam Or- dusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu, Bakü, 2005, s. 39-56. 19 Betül Aslan, Birinci Dünya Savaşı Esnasında Azerbaycan Türklerinin Kardaş Kö- meği (Yardımı) ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Ankara, 2000. 20 Ahmet Ender Gökdemir, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Ankara, 1989, s. 17. 21 Gökdemir, s. 19. 22 Gökdemir, s. 19. Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|