Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

 

ULUS DEVLET ANLAYIŞI VE ARAS TÜRK HÜKÜMETİ 

83 

 

Bu gelişim ve değişim 1820-1920 yılları arasında Osmanlı coğrafyasın-

daki siyasi haritanın yeniden çizilmesi sonucunu beraberinde getirmiştir. Ne-

ticede Birinci Dünya Savaşı’na kadar Kuzey Afrika’daki topraklar doğrudan 

işgal edilirken Balkanlarda Batı projesi sonucu yeni devletler şekillenmiştir. 

Birinci Dünya Savaşı arta kalan Osmanlı topraklarının yeniden şekillendiril-

mesi hareketidir. Bu politikaya tepki sonucunda Balkanlarda 1878’de Rodop 

Hükümet-i  Muvakkatesi  ve  1913’te  Garbi Trakya  Cumhuriyeti  kurulurken; 

Kafkaslarda Birinci Dünya Savaşı sonrası Kuzey Kafkasya (Dağıstan), Azer-

baycan, Ahıska, Aras, Cenubi Garbi Kafkas Cumhuriyetleri ortaya çıkacaktır. 

Anadolu’nun güneyinde ve Akdeniz’de ise 2 Eylül 1938’de Hatay Cumhuri-

yeti ve nihayet 1983’te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti kurulacaktır.  

Balkanlarda Kurulan Türk Devletleri 

1828-1914 sürecinde Balkanlarda gerçekleşen savaşlar sonucunda yarı-

madanın siyasi haritası değişmiş ve Hristiyan unsurlara dayanan yapay ulus 

devletler kurulmuştur. Rus ordusunun ve söz konusu devletlerin izlediği nüfus 

politikalarına  karşı  bölgedeki  Müslüman  toplulukları  değerlerini  korumak 

adına iki farklı yöntem geliştirmiştir: Göç etmek veya işgallere karşı direnerek 

kendi ismiyle anılan bir devlet kurmak. 93 Harbi esnasında Osmanlı idaresi 

Rus ordularına karşı başarılı olabilmek düşüncesiyle Dobruca ve Tuna havzası 

nüfusunu tahliye ederken savaş alanı dahilindeki Türk nüfusun bir kısmı da 

çareyi hicrette bulmuştu. Bununla beraber değerlerini muhafaza etmeyi göçte 

değil de direnişte görenler de olmuştu. Rodoplar sahasında yaşayanlar gibi. 

Bölgedeki Türk nüfusu diğer yerlerden farklı olarak belki de fiziki coğrafya 

yapısından istifade ile Rus işgal kuvvetlerine karşı başarılı bir şekilde diren-

miştir. Bu direniş 1878’den 1886 yılına kadar yaklaşık sekiz yıl sürer.

1

 Ruslar 

askeri kuvvetleri ile Rodoplara giremediler. Buradaki Osmanlı askeri kuvvet-

leri ise geri çekilmişti. Dolayısıyla Rodoplarda idari bir boşluk doğacaktır. İşte 

bölge halkı bu boşluğu doldurmak, Rus işgal kuvvetlerine karşı daha iyi di-

renmek amacıyla Osmanlı sistemine tekrar bağlanana kadar herhangi bir oto-

rite boşluğuna meydan vermemek için Rodoplar Hükümet-i Muvakkatası is-

miyle bir idari yapılanmaya gitmiştir. Bu yapılanma Osmanlı’ya karşı bir si-

yasi yapılanma değildir.  

                                                      

1

 Nedim İpek, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, Ankara, 1999, s. 49-54.  

---

84 

NEDİM İPEK 

 

 

Bölge halkının ikinci kez geçici hükümet kurma teşebbüsü Balkan Savaş-

ları esnasında gelişir. II. Balkan Savaşı sonrasında gerek Boğazların ve İstan-

bul’un güvenliğini temin etmek ve gerekse bölgedeki Müslüman Türk nüfusu 

muhafaza etmek adına Batı Trakya’daki işgalin sona erdirilmesi arzu edilir. 

Bu  amaçla  Kuşçubaşı  Eşref  Bey  kumandasında  gönüllü  birlikler  Batı 

Trakya’ya gönderildi.

2

 Gönüllü birlikler Batı Trakya’yı Bulgar çetelerinin el-

lerinden kurtarmaya çalıştı. Ele geçen yerlerde ilk etapta halkın ihtiyaçlarını 

karşılamak, özellikle asayişi temin etmek amacıyla geçici hükümet adıyla ye-

rel idarelerin  kurulması  yoluna  gidildi.  Yerel  idarelerin  görevi  halkın  temel 

ihtiyaçlarını; özellikle can, mal ve namus güvenliğini temin etmekti. Ayrıca 

buralarda silahlı milli kuvvetler oluşturuldu. 

Milli kuvvetler ele geçirdikleri kaza merkezlerinde geçici hükümet kuru-

yor, sivil idareyi nezaretleri altında bunlara bırakıyorlardı. Batı Trakya Bulgar 

askerinden ve komitacılarından temizlendikten sonra ayrı ayrı şehirlerde ku-

rulmuş  geçici  idarelerin  bir  merkezden  yönetilmesi  düşünüldü  ve  1  Eylül 

1913’te Garb-i Trakya Hükümet-i Muvakkatası kuruldu. Hükümet başkanlı-

ğına halkın ileri gelenlerinin münasip gördüğü Müderri Salih Efendi getirildi. 

Hükümet merkezi Gümülcine olup Eşref Kuşçubaşı milli kuvvetler kuman-

danlığını, kardeşi Sami Umum Milli Kuvvetler Müfettişliğini, Süleyman As-

keri İcra Kuvvetleri Başkanlığını üstlenmişti.

3

 Kaza merkezlerinde biri sivil, 

diğeri askeri olmak üzere iki ayrı idari yapılanmaya gidildi. Sivil idare Gü-

mülcine’deki muvakkat hükümet reisine, icra kuvvet kumandanları da Süley-

man Askeri Bey’e bağlanacaktı. Geçici hükümet askeri idareden emir ve di-

rektif alacaktı.

4

  

29 Eylül 1913’te Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasında Balkan Savaş-

larını neticelendiren İstanbul Antlaşması imza edildi. Bu antlaşmaya göre 25 

Ekim  1913’e  kadar  Batı  Trakya’nın  Bulgaristan’a  teslim  edilmesi  gereki-

yordu. Bu anlaşmaya uygun olarak başkumandanlık Batı Trakya’nın tahliye 

edilmesini ister. Buradaki subaylar bu isteğe yanaşmazlar. Söz konusu subay-

lar yerli halkla anlaşıp Batı Trakya idaresinin bağımsızlığını ilan ederek cevap 

                                                      

2

 H. Bülent Demirbaş, Batı Trakya Sorunu, Ankara, 1996. 

3

 Demirbaş, s. 37. 

4

 Celal Bayar, Ben de Yazdım Milli Mücadeleye Gidiş, 4, İstanbul, 1997, s. 151-155; 

Umur Tuncer, Balkan Savaşları Sonunda Kurulan Batı Trakya Türk Cumhuriyeti, İstan-

bul, 1985, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. 

---

 

ULUS DEVLET ANLAYIŞI VE ARAS TÜRK HÜKÜMETİ 

85 

 

verirler.

5

 Bulgaristan’la bir çatışmaya girmek istemeyen Babıali bağımsızlık 

kararından hoşlanmaz. Cemal Bey’in temasları neticesinde bölge hiçbir dire-

niş gösterilmeksizin Bulgaristan’a terk edilir. 30 Ekim 1913’e kadar Bulgar 

kuvvetleri Batı Trakya’yı tamamen işgal eder. 6 Eylül 1915’te Osmanlı-Bul-

garistan  İttifak  Antlaşması  imza  edilir.  Bu  anlaşma  ile  Bulgaristan  Batı 

Trakya’ya tamamen yerleşir.  

Mondros sonrası bölge halkının hak ve hukukunu korumak amacıyla 10 

Kasım 1918’de Batı Trakya Komitesi kurulur. Mayıs 1920’de Yunan kuvvet-

leri Batı Trakya’yı işgal eder. Bu durumu kabul etmeyen Türkler ve Bulgarlar 

Batı  Trakya’nın  nahiye  merkezlerinden  Hemitli’de  22  Mayıs  1920’de  Batı 

Trakya Hükümeti adı ile bir teşkilat oluşturdular. Amaç Trakya’nın tamamını 

kapsayan bir idari yapı kurmaktı. Bölge 24 Temmuz 1923 Lozan Antlaşması 

ile Yunanistan’a terk edildi.  

Kafkaslarda Kurulan Türk Devletleri 

Türklerin bağımsız yapılanmaya gittikleri coğrafyalardan birisi de Kaf-

kasya  idi.  Birinci  Dünya  Savaşı  sonrası  1918-1920  yılları  arasında  Kaf-

kasya’nın  siyasi  haritası  tekrar  çizilmeye  çalışıldı.  Siyasi  haritanın  çizimini 

üstlenenler Mondros öncesi ve sonrası farklı tutum ve davranışta bulundular. 

Brest-Litovsk Antlaşması ile Mondros Ateşkes Antlaşması arasındaki süreçte 

Babıali Kafkasya’nın kuzeyinde ve güneyinde Türk ve Müslüman toplumun 

bağımsız siyasi yapılanmaya gitmesini desteklemiş, hatta siyasi ve askeri yar-

dımda bulunmuştur. Bu yapılanmada uluslararası kamuoyu oluşturmak için 

gerek ABD’nin ve gerekse Sovyetlerin dillendirdiği “her toplumun kendi mu-

kadderatını tayin etme hakkının olduğu” söylemi kullanılmıştır.  

Çarlık Rusyası 1555-1917 yılları arasında Kafkasya’yı sistematik bir şe-

kilde işgal etmiş ve buralarda askeri ve mülki idari yapılanmaya gitmiştir. İş-

gal sahasında mülki amirler Rus subaylarından atanıyordu. Nahiye müdürle-

rini ise halk seçiyordu. Nahiye müdürlüklerindeki katipliklere ise Ermeni ve 

Rum kökenli olanlar atanıyordu. Nahiyelere tabi köyler muhtarlar vasıtasıyla 

idare ediliyordu. Sekiz köye bir baş muhtar atanıyordu. İşgal sahasındaki ka-

saba ve köylerde Rus okulları açılıyordu. Ancak eğitim zorunlu kılınmamıştı. 

                                                      

5

 Demirbaş, s. 39. 

---