Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

---

II. DÜNYA SAVAŞI’NDA KAFKASYA’DA ALMAN LEJYON 

ALAYLARININ TEŞKİLİ TÜRKİYE VE NAHÇIVANLI 

ABDURRAHMAN FATALIBEYLİ 

Selma YEL

*

 

 

Özet 

II. Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi’nde Sovyet ordularının mağlubiyeti 

sonrasında Almanya yüzbinlerce askeri esir etmiştir. Bu esirler içinde önemli 

bir bölümü Kafkasya ve Türkistanlı Müslümanlardır. Bu esir Sovyet askerle-

rinden birçoğu ya Alman baskısı ve savaş şartları sebebiyle açlıktan ölmeyi 

ya da kurulması planlanan lejyon alaylarında görev almayı tercih etmek duru-

munda kalmışlardır. Ancak lejyon alaylarında görev alanların bazıları da başta 

A. Fatalibeyli olmak üzere ülkelerinin bağımsızlığı için bu durumu bir fırsata 

dönüştürmeye çalışmışlardır. Bu politika ve stratejinin takibinde Türkiye’nin 

de gayriresmî bir şekilde desteği söz konusu olup, özellikle esir Türk ve Müs-

lümanlardan lejyon alayları  kurulması  hususunda  başta  Nuri  Killigil  olmak 

üzere bazı emekli paşaların da telkin ve tavsiyeleri olmuştur. Bu paşalar, I. 

Dünya Savaşı’nda gerçekleştirememiş oldukları Türk-İslam Dünyası’nın ba-

ğımsızlığı projesini bu defa gerçekleştirebileceklerini sanmışlardır. Alman lej-

yon alaylarında görev alan Kırımlı, Azerbaycanlı ve Türkistanlı askerler Sov-

yet ordusuna karşı askeri muharebelere iştirak ederken, Sovyet cephesinde de 

yine bu lejyonlara karşı savaşan birlikler içinde çok sayıda Türk ve Müslüman 

bulunmaktadır. A. Fatalibeyli, bu süreçte 1943’te Azerbaycanlı esir askerlerin 

İrtibat Heyeti’ne tayin edilerek, Almanya’nın sözde organizasyonu olan Azer-

baycan  Ulusal  Komitesi’nin  başkanlığına  oybirliğiyle  seçilmiştir.  Böylece, 

Berlin’de Milli Azerbaycan Kurultayı’nı tertip etmek suretiyle bir taraftan da 

sürgündeki muhalifler ile Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanabilmesi için si-

yasi yönden de mücadeleye devam etmiştir. Almanya’nın amacı Rusya’yı bu 

                                                      

*

 Prof.Dr., Gazi Üniversitesi 

---

104 

SELMA YEL 

 

 

şekilde müşkül vaziyete sokmaktır. 22 Nisan 1945’te savaşın sona ermesini 

müteakiben lejyon alaylarında yer almış olan Sovyet vatandaşı Müslümanlar 

için zor bir dönem başlamıştır. Sovyet Rusya tarafından ele geçirilenlerin bü-

yük kısmı ya öldürülmüşler ya da çalışma kamplarına sevk edilmişlerdir. A. 

Fatalibeyli  de  Rusya  tarafından  tutuklanmamak  için  Berlin’den  ayrılmış  ve 

Kuzey  İtalya’da  ABD  Kara  Kuvvetleri’ne  teslim  olmuştur.  Bu  süreç  içinde 

bazı Azerbaycanlılardan Türkiye’ye gelenler de vardır. A. Fatalibeyli ve Nuri 

Killigil Paşa ve onlar gibi düşünenler, Türk dünyasının bağımsızlığı için o ta-

rihlerde gerçekleşmesi mümkün görünmeyen bir hayalin peşinden gitmişler-

dir. A. Fatalibeyli ve Nuri Killigil, 20. yüzyılda bu idealler ekseninde yaşamış 

birçok isimsiz kahramandan sadece ikisidir. Türkiye de devlet olarak gayri-

resmî olarak bu mücadeleye destek vermiştir. Ancak büyük devletler hayal 

değil, gerçekleşmesi mümkün olan planlamalar yapmalı ve bunların peşinden 

giderek takipçisi olmalıdırlar. Aksi takdirde bu tür planlamaların başarısız ol-

ması halinde bedelini masum sivil halk ödemektedir. I. Dünya Savaşı sonunda 

Azerbaycan, Dağıstan ve Revan Bölgesi Müslüman halkının Ermeni ve Rus 

zulmüne maruz kalmasına mani olmak için Osmanlı Devleti gerekli tedbirleri 

almaya çalışmasına rağmen, Türkiye, II. Dünya Savaşı sonunda başta Kırım 

ve Ahıska Türkleri olmak  üzere Müslüman halkın, Stalin tarafından sürgün 

edilmesine tamamen kayıtsız kalmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Almanya, Sovyet Rusya, Stalin, Hitler, İsmet İnönü, 

II. Dünya Savaşı, Lejyon Alayları, Nahçıvanlı A. Fatibeyli, Nuri Killigil, Re-

van, Kırım, Ahıska.  

---

 

II. DÜNYA SAVAŞI’NDA KAFKASYA’DA ALMAN LEJYON 

ALAYLARININ TEŞKİLİ TÜRKİYE VE NAHÇIVANLI 

ABDURRAHMAN FATALIBEYLİ 

105 

 

THE ORGANIZATION OF GERMAN LEGION REGIMENTS IN 

WORLD WAR II: TURKEY AND ABDURRAHMAN FATALIBEYLI 

OF NAKHCHIVAN 

Abstract 

After the defeat of the Soviet armies on the eastern front in World War II, 

Germany  captured  hundreds  of  thousands  of  soldiers.  A  significant  part  of 

these prisoners were Muslims of the Caucasus and Turkistan. Many of these 

captured Soviet troops either had to die on starvation due to German pressure 

and the conditions of war, or to take part in legion regiments planned to be 

established. However, some of the regents in the legion regiments tried to turn 

this situation into an opportunity for the independence of the countries, espe-

cially A. Fatalibeyli. Following this policy and strategy was the unofficial sup-

port of Turkey, and some pensioners, especially Nuri Killigil, put forward in-

culcation and suggestions for the establishment of legion regiments especially 

from captive Turks and Muslims. They believed that this time they could re-

alize the independence project of the Turkish-Islamic World, which they had 

not brought about in World War I. While Crimean, Azerbaijani and Turkistan 

soldiers  participating  in  German  legion  regiments  were joining  the  military 

combat against the Soviet army, there were many Turks and Muslims fighting 

against these legions on the Soviet front, as well. A. Fatalibeyli was appointed 

in 1943 to the Azerbaijani prisoners’ contact delegation and was unanimously 

elected to chairmanship of the Azerbaijani National Committee, the so-called 

organization of Germany. Thus, by organizing the National Azerbaijan Con-

gress in Berlin, he continued his struggle with dissenters in exile in the politi-

cal direction in order for Azerbaijan to gain independence. The aim was to put 

Russia in such a difficult position. On April 22, 1945, following the end of the 

war, a difficult period began for the Muslims of Soviet citizen, who had been 

involved in legion regimes. Most of the seizures by Soviet Russia were either 

killed or referred to labor camps. A. Fatalibeyli also left Berlin not to be ar-

rested by Russia and surrendered to the US Land Forces in Northern Italy. In 

that process, some Azerbaijani people also came to Turkey. A. Fatalibeyli and 

Nuri  Killigil  Pasha  and  those  who  thought  like  them  pursued  a  dream  that 

didn’t seem probable to be realized for the independence of the Turkish world 

at that time. A. Fatalibeyli and Nuri Killigil are only two of the many nameless 

---