Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

106 

SELMA YEL 

 

 

heroes who lived in the axis of these ideals in the 20th century. Turkey infor-

mally supported this struggle as a state, too. But the big states should not be 

in a dream world, they should make plans that are probable and follow them. 

Otherwise, if such schemes fail, the innocent civilians are to pay the price. At 

the end of World War I, despite the fact that the Ottoman State had tried to 

take the necessary precautions in order to prevent the Muslim people of Azer-

baijan, Dagistan and the Revan Region from being exposed to the Armenian 

and Russian persecution, at the end of World War II, Turkey was totally in-

different to Muslim people, especially the Crimean and Ahiska Turks for be-

ing exiled by Stalin. 

Key Words: Germany, Soviet Russia, Stalin, Hitler, Ismet Inonu, World 

War II, Legion Regiments, A. Fatalibeyli of Nakhchivan, Nuri Killigil, Revan, 

Crimea, Meskhetia 

---

 

II. DÜNYA SAVAŞI’NDA KAFKASYA’DA ALMAN LEJYON 

ALAYLARININ TEŞKİLİ TÜRKİYE VE NAHÇIVANLI 

ABDURRAHMAN FATALIBEYLİ 

107 

 

Giriş  

Gerek I. Dünya Savaşı ve gerekse de II. Dünya Savaşı’nda milyonlarca 

can kaybı olmuş maddi ve manevi boyutta telafisi mümkün olmayan kayıplar 

yaşanmıştır. Her iki savaşta ve hatta günümüzde en çok acı çeken ve bedel 

ödeyenler  ise  genelde  tam  bağımsızlığını  kazanamamış  büyük  emperyalist 

devletlerin sömürgesi altında yaşamaya çalışan milletler ve devletler olmuştur 

ve olmaya da devam etmektedirler. Bu milletlerin başta gelenlerinden birisi 

de Azerbaycan Türkleridir. Diyebiliriz ki Rus Çarlığı ile İran arasında 10 Şu-

bat 1828 tarihinde imzalanmış olan Türkmençay Barış Antlaşması’ndan beri 

var olma mücadelesi vermektedirler.

1

 

Bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü kaybetmiş olan Azerbaycan Türk-

leri yaşadıkları birçok sıkıntının yanı sıra savaşlarda taraf olmamalarına rağ-

men I. Dünya Savaşı’nda Çarlık Rusyası ordusunda en alt düzeylerde askeri 

olarak  hizmet  vermeye  zorlanmışlardır.  Bu  durum  II.  Dünya  Savaşı’nda  da 

devam etmiş ve SSCB Ordusu’nda farklı cephelerde savaşa iştirak etmek mec-

buriyetinde kalmışlardır. Azerbaycan halkı gibi bu durumdan en çok etkile-

nenlerin başında da Sovyet sömürgesi olan Müslüman halk bulunmaktadır. Bu 

savaşta  Sovyet  Ordusu’nda  iken  en  ağır  görevlerde  ve  en  riskli  cephelerde 

mücadele  etmek  mecburiyetinde  kalırlarken,  esir  düştüklerinde  de  açlık  ve 

kötü muamele ile karşılaşmışlardır. Birçoğu bu defa da Alman Lejyon alayla-

rında görev alarak Sovyet Ordusu’na karşı savaşmak mecburiyetinde kalmış-

lardır. 

Lejyoner  kelimesinin  Türkçe  karşılığı  çarkacı  olup,  Roma  ordusundaki 

askerlere verilen isimdir. Ayrıca Fransızların yabancılar lejyonundaki askerler 

de bu şekilde isimlendirilmiştir. Ünlü Fransız nişanı Légion d’honneur ifadesi 

                                                      

1

 “Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları”, http://1905.az/tr/turkmencay-antlasmasi-ve-so-

nuclari/,  (09.10.2016’da  erişildi).  İran’ın  yenilgisiyle  sonuçlanan  1826-1828  Rus-İran  Sa-

vaşı‘ndan sonra imzalanmış olan bu antlaşma uyarınca  Revan Hanlığı, Nahçıvan Hanlığı ve 

Talış Hanlığı Rusya’ya verilmiş; Aras Nehri‘nin bu iki devlet arasındaki sınırı oluşturmasına 

karar  verilmiştir.  Bununla  birlikte  İran‘ın  imzaladığı  en  kötü  hezimetlerden  bir  olarak  kabul 

edilmektedir. Bu anlaşma ile yine bir Türk hükümdarlığı olan İran Kaçar Hanedanlığı ile Rus 

Çarlığı Azerbaycan Türklerini ve vatanlarını ikiye bölmüşlerdir. Azerbaycan Devleti’nin “Bü-

töv Azerbaycan veya Vahit Azerbaycan” ülküsü olarak dönem dönem dile getirdiği bu problem 

günümüze kadar devam etmiştir. Rusya bu antlaşmayla, daha önce işgal ettiği topraklara Revan 

ve Nahçıvan hanlıklarını da katmış ve daha sonra da Revan Hanlığını lağveden Çarlık Rusyası, 

burayı  Erivan  Guberniyası  (1850)  olarak  adlandırmıştır.  Müteakiben  de  Çariçe  Katarina’nın 

başlatmış olduğu projeyi gerçekleştirerek Ermenistan’ı oluşturmak için ilk adımı atılmıştır. 

---

108 

SELMA YEL 

 

 

de buradan gelmektedir. Napolyon Savaşlarında Fransa’nın nüfusunun azal-

mış olması ve Cezayir Savaşı’nda kayıpların çoğalmasından dolayı 10 Mart 

1831’de Louis-Philippe’in kararıyla kurulmuştur.

2

  

Almanya’nın  22  Haziran  1941  günü  başlatmış  olduğu  Barborassa  Ha-

rekâtı sonucunda Sovyetler Birliği topraklarında hızlı bir işgal süreci başla-

mıştır. Alman orduları karşısında Ruslar her üç cephede de büyük bir bozgun 

yaşayarak geri çekilmeye başlamıştır. Bu çekilme esnasında çok fazla mik-

tarda Rus askeri esir alınmıştır. Sayıları milyonlara ulaşan bu esirlerin

3

 önemli 

bir bölümü, ciddi bir silah talimine tabi tutulmadan cepheye sürülmüş olup, 

Rus asıllı olmayan milletlere mensup oldukları görülmüştür. Resmi olmayan 

rakamlara göre 5,7 milyondan fazla Sovyet askeri Almanların eline esir düş-

müş ve bunun önemli bir kısmı esir kamplarındaki olumsuz şartlardan dolayı 

hayatını kaybetmiştir. Orta ve güney Alman orduları tarafından esir edilen ya 

da  teslim  olan  Sovyet  askerleri  için  ilk  etapta  Ukrayna  topraklarında  savaş 

esiri kampları kurulmuştur.

4

 Bu kamplarda kalan ve burada yaşadıklarını ya-

zan  Azerbaycan  asıllı  Sovyet  askeri  Cebbar  Ertürk  bu  konuda:  “Cephedeki 

Sovyet askerlerinin durumu gerçekten çok kötü idi. Önlerinde ateş gücü yük-

sek Alman ordusu, arkalarında ise geri kaçmamaları için Rus silahlarının teh-

didi vardı” demektedir.

5

  

                                                      

2

 

“Lejyoner”, 

https://tr.wikipedia.org/wiki/Lejyoner;https://tr.wikipedia.org/wiki/ 

Frans%C4%B1z_Yaban, (01.10.2016’da erişildi). 

3

 Geniş bilgi için bkz. Latif Çelik, II. Dünya Savaşında Almanya Saflarında Savaşan 

Türkistan Lejyon Ordusu, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bilim Dalı, 

Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi  Bilim Dalı, Konya, 2015, Basılmamış Doktora Tezi. Nazi 

Almanyası Kara Kuvvetleri Komutanlığı Harekat Taburu (Operations-Abteilung des Gen StdH) 

tarafından düzenlenen kayıtlara göre, Alman Ordusu 22 Haziran 1941–20 Mart 1942 tarihleri 

arasında kayıp ve yaralılar dahil toplam 1.122.812 kayıp vermiştir. Bu sayıların içinde komuta 

kademesi subay sayısı  ise 36.035’tir. Aynı  tarihler arasında esir alınan Rus askeri  sayısı  ise 

3.461.338’dir. Bütün savaş boyunca Almanların eline esir olarak düşen Sovyet askerlerinin sa-

yısı ise 5 milyon 162 bindir.  

4

 Çelik, II. Dünya Savaşında…, s. 119, 120. 

5

 Cebbar Ertürk Azerbaycan asıllı bir genç asker olarak Kızıl Ordu saflarında savaşa katl-

mış  ve  daha  sonra  Almanlara  esir  düşerek  Almanya  içlerindeki  kamplara  getirilmiştir.  Türk 

asıllı esirlerden oluşan lejyonlarda Azerbeycan Milli Komitesi’nde Kültür Sorumlusu olan Er-

türk, savaşın bitiminde Türkiye’ye gelmiş ve Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına alınmıştır. 

Bkz. Cebbar Ertürk, Anayurtta Unutulan Türklük, Kayseri, 1956, s. 142-143’ten naklen; Çe-

lik, II. Dünya Savaşında …, s. 120. 

---