Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

86 

NEDİM İPEK 

 

 

İşgal döneminde Türk halkı göçü bir kurtuluş olarak görebilmiştir. Kars Kon-

solosu Mehmet Asım Bey’in yanı sıra imamlar ve müftüler “Memleketi terk 

edilmesinin en büyük günah olacağı” söylemiyle göçü durdurmaya çalışıyor-

lardı.  Ruslar  ise  işgal  sahasını  kontrol  altında  tutmak  amacıyla  bir  taraftan 

Müslümanların kontrollü bir şekilde vatanlarını terk ettirmeye yönelik politi-

kalar üretirken diğer taraftan Rus, Rus Kazağı, Malakan, Alman, Rum ve Er-

meni  nüfusu  bu  sahaya  yerleştirmeye  çalışmaktaydı.  1917  Rus  İhtilali  Kaf-

kasya’nın  siyasi  yapısında  büyük  bir  boşluğun  oluşmasına  sebebiyet  verdi. 

1917-1921 yılları arasında bu boşluğu doldurmak amacıyla taraflar çeşitli te-

şebbüslerde bulundular. 

1918’in ortalarında Kafkasya’nın kuzeyinde Terek-Dağıstan veya Dağıs-

tan Kavimleri Birliği adıyla bir teşkilat kurulur. Dağıstan Heyeti Osmanlı dev-

let adamlarından  Bolşeviklere  karşı  yardım  istedi. Kuzey  Kafkasyalılara  ait 

merkezi idare 11 Mayıs 1918’de istiklalini ilan etti ve Babıali tarafından he-

men  tanındı.

6

  Bölgede  ileriki  tarihlerde  farklı  isimlerle  siyasi  yapılanmalar 

oluşmuştur.  Örneğin,  Şeyh  Uzun  Hacı  29  Eylül  1919’da  Kuzey  Kafkasya 

Emirliği devletini ilan etti ve Osmanlı’ya tabi olduğunu bildirdi.

7

  

Bolşevikler Dağıstan’ı Sovyetleştirmeyi hedefliyordu. Bu hedefe ulaşa-

bilmek için bölgedeki Türk kuvvetleri ile Dağıstanlılar arasında çatışma çıkar-

maya çalıştı. 1920’de Çeçenistan ve Dağıstan’a giren Kızıl Ordu’ya karşı halk 

isyan etti. 1920-1921’de Azerbaycan ve Gürcistan’ın Sovyetleştirilmesini mü-

teakip  Kuzey  Kafkasya’daki  isyan  zayıfladı.  Netice  itibarıyla  20  Ocak 

1921’de Moskova’nın emri ile Kuzey Kafkasya’nın Sovyet Rusyası’na ilhakı 

konusunda karar verilmiş ve bölgede Dağıstan ile Dağlılar Özerk Sovyet Sos-

yalist Cumhuriyetleri kurulmuştur.

8

  

Kafkasya’nın güneyindeki siyasi yapılanmaya gelince: Şubat 1917 İhti-

lali’ni müteakip kurulan geçici Rus hükümeti mebuslardan oluşturduğu Trans-

kafkas  Komitesi’ni  Güney  Kafkasya’da  otoriteyi  temin  etmesi  amacıyla  23 

Şubat 1917’de Tiflis’e gönderdi. Komite bölgeyi idarede başarılı olamadı. Bu 

                                                      

6

 Altay Göyüşov, “Kafkas İslam Ordusunun Dağıstan Harekatı”, Kafkas İslam Ordusu 

ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu, Bakü, 2008, s. 359-361.  

7

 Göyüşov, s. 370. 

8

 Göyüşov, s. 373-375. 

---

 

ULUS DEVLET ANLAYIŞI VE ARAS TÜRK HÜKÜMETİ 

87 

 

arada 25-26 Ekim 1917’de geçici hükümeti işbaşından uzaklaştıran Bolşevik-

ler  bütün  iktidarı  şuralara  (Sovyetlere)  devrettiler.  Sovyet  iktidarı  Kasım 

1917’de yayımladığı bildiride bütün halkların eşit ve egemen olduğu ve kendi 

kaderini tayin hakkına, birlikten ayrılmak da dahil olmak üzere sahip bulun-

duklarını belirtiyordu.

9

 Bunun üzerine 28 Kasım 1917’de bölge mebusları ta-

rafından  Transkafkasya  Komiserliği  kuruldu.  Güney  Kafkasya  toplulukları 

Bolşeviklerin bölgeyi ele geçirme düşünce ve siyasetlerinde başarılı olama-

maları için kendi aralarında siyasi birliktelik oluşturmaktan başka çare göre-

medi.  Bu  nedenle  23  Şubat  1918’de  132  üyeden  mürekkep  Transkafkasya 

Seymi’ni  kurdular.

10

  Kafkasya  Seymi  bir  mecburiyetten  doğmuştu.  Özde 

Gürcü, Ermeni ve Azeriler müstakil idi. Seym 22 Nisan 1918’de Güney Kaf-

kasya Federal Demokratik Cumhuriyeti ismiyle istiklalini ilan etti.

11

 Bir çeşit 

federasyon olan bu siyasi yapılanmanın merkezi Tiflis’ti. Gürcü ve Ermenile-

rin bu yapının oluşmasını arzu etmelerindeki ana sebep Osmanlı’nın Güney 

Kafkasya’da  yayılmasını  engellemekti.  Osmanlı  bağımsızlık  kararını  tanıdı. 

Ancak bu devleti Kafkas Müslümanlarının egemen olduğu bir İslam devleti 

olarak  görmek  istiyordu.  Bu  siyasi  yapı  uzun  ömürlü  olmadı.  26  Mayıs 

1918’de “Mavera-yı Kafkas Müstakil Cumhuriyeti’ni meydana getiren millet-

ler arasında harp ve sulh meselesinde esaslı ayrılık olduğu ve nüfuzlu bir hü-

kümet teşkil ederek bütün Kafkaslar adına konuşmaya imkan kalmadığı için 

seym mavera-yı Kafkasya taksiminin bir emrivaki olduğunu kayd ile kendi sa-

lahiyetini” terk etti.  

Gürcü ve Ermeniler aynı gün kendi devletlerini kurduklarını ilan ettiler. 

Bunun üzerine Seymin Azerbaycanlı temsilcileri Milli Şurası ismiyle 28 Ma-

yıs 1918’de istiklalini ilan etti.

12

 Böylece Azerbaycan Türkleri milli devletle-

rini kurmuş oldular.

13

 Bu tarihlerde Azerbaycan topraklarının büyük bir kısmı 

Bolşeviklerin kontrolü altındaydı. Azeri unsurun kendi imkanlarıyla bağım-

sızlığını yaşatma şansı görünmüyordu. Bu oluşumu Bolşevikler ve Bakü Sov-

                                                      

9

 Ebulfez Süleymanlı, Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri, İstanbul, 2006, s. 

127.  

10

  Erol  Kürkçüoğlu,  1918-1920  Türkiye-Azerbaycan  İlişkileri,  Yayımlanmamış  Dok-

tora Tezi, Erzurum, 1994, s. 16, 64.  

11

 Halil Bal, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kuruluş Mücadelesi ve Kafkas İslam Or-

dusu, İstanbul, 2014, s. 155. 

12

 Bal, s. 162, 173. 

13

 Kürkçüoğlu, s. 155, 195. 

---