Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

 

URARTU KRALLIĞININ KUZEY YAYILIMI VE ORTA ARAS 

HAVZASI 

5 

 

Giriş 

Toros ve Kafkas dağ sıraları arasında kalan dağlık ve engebeli kuşak Ön 

Asya Arkeolojisi’nde her zaman özel bir bölge olmuştur. Bu dağlık bölge ço-

ğunlukla Mezopotamya, Anadolu ve İran’daki düz ve alçak kesimlerde geli-

şen kentli kültürler tarafından “marjinal ve uç- kıyı kesim” olarak görülmüştür. 

Aynı zamanda bu dağlık kuşakta arkeolojik-kültürel süreç diğer düz alçak ke-

simlere göre daha geç dönemlerde başlar. Özellikle merkezi siyasi yapılanma-

lar için bu tarihler çok daha geçtir. Dağlık engebeli kuşağın ilk merkezi politik 

oluşumu Urartu Krallığı’dır. Bu krallık üç yüz yıla yakın bu zorlu coğrafyada 

politik ve kültürel anlamda var olmayı başarmıştır. Urartu Krallığı’nın yayılım 

alanlarına baktığımızda ana hedeflerin dağlık kuşakta uygun yaşam alanları 

(ekolojik nişler) olarak karşımıza çıkan akarsu ve göl havzaları oldukları gö-

rülür.

1

 Van Gölü havzası merkezli Urartu Krallığı dört bir yana yönelik yayı-

lım politikası izler. Bu yayılım politikalarında özellikle havzalar, akarsu vadi-

leri ve ovalar gerek sahip oldukları tarımsal ve hayvancılık potansiyeli bakı-

mından, gerekse doğal bağlantı yollarına ev sahipliği yaptıkları için öncelikli 

hedef  olmuşlardır.  Urartu Krallığı’nın  özellikle  kuzeye  yönelik  yayılımında 

bu sempozyuma da konu olan Aras Nehri Havzası bilhassa Orta Aras Havzası 

anahtar role sahip olmuştur. 

Coğrafi Özellikleriyle Aras Havzası 

Dağlık  Doğu  Anadolu  ve  Güney  Kafkasya,  Yakındoğu’nun  en  önemli 

akarsularına  ev  sahipliği  yapar.  Bu  yönüyle  bu  bölgeler  Yakındoğu’nun  su 

deposu durumundadır. Bu coğrafyanın en önemli akarsularından biri de Aras 

Nehri’dir. Bölgenin diğer önemli nehri olan Kura ile birlikte “Kafkasların Me-

zopotamyası”nı oluşturan Aras Nehri, Kura ile birleşerek Hazar Denizi’ne dö-

külür. Erzurum yöresinden kaynak bulan 1072 km uzunluğundaki Aras Nehri, 

Erzurum-Kars  Platosu’nun  güneyindeki  çöküntü  alanlarından  akarak,  Tür-

kiye-Azerbaycan, Türkiye-Ermenistan, Azerbaycan-İran sınırlarının bir bölü-

münü oluştur. (Resim.1 ve 2) Erzurum ve Pasinler ovalarını birinden ayıran 

“Deveboynu Dağ Geçidi” aynı zamanda Karasu ve Aras drenaj sistemlerini 

ve havzalarını da birinden ayırır. Pasinler Ovası ile başlayan Aras Nehri’nin 

oluşturduğu havzanın alanı 102.000 kilometre karedir. Bu havzayı Türkiye, 

                                                      

1

 Paul Zimansky, Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State, Studies 

in Ancient Oriental Civilization, Chicago, 1985, s. 41. 

---

6 

MEHMET IŞIKLI 

 

 

Ermenistan, İran Azerbaycan ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti paylaşır. Düz-

lükler, çökelti alanları ve platoluk alanlar havza coğrafyasının temel unsurları 

olarak ortaya çıkar. Etrafları genelde yüksek dağlarla çevrili korunaklı düz-

lükler (ovalar, vadiler) dağlık Anadolu coğrafyasında her dönemde insani yer-

leşimlere olanak tanıyan “ekolojik nişler” olarak ortaya çıkar

2

 (Resim.1 ve 2). 

Aras Havzası coğrafi açıdan Yukarı, Orta ve Aşağı Aras Havzaları olmak 

üzere üç temel kısma ayrılır. Sempozyuma konu olan Orta Aras Havzası bü-

yük oranda ülkemiz toprakları içerisinde Iğdır (Sürmeli Çukuru) ve Doğuba-

yazıt (Sarısu Vadisi) düzlüklerini Aras’ın karşı kıyısında ise Ermenistan top-

raklarında kalan Ararat Ovası (Sahat Çukuru) ve Nahçıvan Özerk Cumhuri-

yeti sınırları içerisinde kalan Nahçıvan ovalarını (Alişar Düzü, Şarur Ovası) 

kapsamaktadır.  Bu  alçak  düz  verimli  ovaların  etrafı  yüksek  dağlarla  (Ağrı 

Dağları ve Aragats Dağı gibi) çevrili korunaklı ovalardır. Dağlık kuşağın en 

alçak  kesimlerini  oluşturan  bu  ovalar  bölgenin  bilhassa  tarım  açısından  en 

zengin ve verimli alanlarıdır. Havzanın en önemli düzlüğü olan Iğdır Ovası 

denizden 800 metrelik yüksekliği ile dağlık alanda çok özel bir alandır. Batı 

Iğdır, Doğu Iğdır ve Dilovası olmak üzere üç bölümden oluşan bu geniş ova, 

Arpaçay-Aras birleşme noktasından Türkiye-İran-Nahçıvan sınıra değin de-

vam eder. Sulak oluşu ve iklimsel açıdan uygun koşulları ile bölge tarım ve 

hayvancılık açısından son derece zengin bir potansiyele sahiptir (Resim.3).  

Urartu Krallığı’nın Kuzey Yayılımı ve Aras Havzası 

Van Gölü havzası merkezli Urartu Devleti krallık sürecine M.Ö. 9. yüzyıl 

ile birlikte girer. Devletin kurucu kralları bu yüzyılın ikinci yarısında hüküm 

sürmüş olan Sarduri, İşpuini (M.Ö. 830-810) ve Menua’dır (M.Ö. 810-785). 

Bu krallarla birlikte krallığın yayılım politikası da şekillenmeye başlar.

3

 Yıllık 

yapılan seferlerden elde edilen ganimet ve vergilere dayalı bir ekonomik sis-

teme sahip olan Urartu Krallığı’nda, krallığın dört bir tarafına yönelik seferler 

yapılmıştır.  Şüphesiz  bu  seferler  içerisinde  bizim  konumuz  açısından  en 

önemli yayılım, Kuzey yayılımı ve bu yöne yapılan seferlerdir.  

                                                      

2

 Aras Havzası’nın coğrafyası için bkz. Sırrı Erinç, Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul, 

1953, s. 70; İbrahim Atalay - Kenan Mortan, Türkiye Bölgesel Coğrafyası, İstanbul, 1998, s. 

475. 

3

 Mirjo Salvini, Urartu Tarihi ve Kültürü, İstanbul, 2006, s. 28 vd.; Altan Çilingiroğlu, 

Urartu Krallığı, Tarihi ve Sanatı, İzmir, 1997, s. 30 vd.  

---