Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

 

URARTU KRALLIĞININ KUZEY YAYILIMI VE ORTA ARAS 

HAVZASI 

11 

 

Havzası’nın kuzeyinde) bulundukları tahmin edilen Etiuni, Eriahe/Eriahi ve 

Qulha gibi ülkelere de seferler yapıldığını görüyoruz. Bilhassa bu ülkelerden 

Antik  Çağın  Kholkis’i  ile  özdeşleştirilen  Qulha  Ülkesi  Urartu’nun  bu  dö-

nemde en kuzeyde ulaştığı sınırı göstermesi açısından dikkat çekicidir

19

 (Re-

sim.4 ve 5). 

Urartu  tahtına  II.  Sarduri’den  sonra  I.  Rusa’a  geçer.  Onun  döneminde 

(M.Ö. 734-714) kuzeye bilhassa bizim konumuzu oluşturan Orta Aras Hav-

zası’na yönelik askeri girişimler daha çok Sevan Gölü Havzası merkezlidir ve 

hedef  daha  çok  Etiuni  Konfederasyonu’ndaki  kabileler  ve  kentlerdir.

20

  Bu 

kapsamda Sevan Gölü’nün doğusundaki dağlık ülkelerin 19 kralının sadakate 

zorlandığını yazıtlardan öğreniyoruz.

21

 Bir üs haline gelen Orta Aras Havzası 

ve buradaki kaleler Urartu’nun Sevan Gölü Havzası hedefleri ve bölgeyi kont-

rolü için çok önemliydi.  

II. Sarduri’yi izleyen II. Argişti uzun süre Urartu tahtında kalan bir kral-

dır. Ama onun döneminin siyasi askeri gelişmeleri bizim bölgemizin de yer 

aldığı kuzeye yönelik yayılımlara pek olanak vermemiştir. II. Argişti uzun sal-

tanatı süresince krallığın daha çok batısındaki ülkelerle ve Avrasya steplerin-

den geldikleri düşünülen Kimmerler gibi atlı kavimlerle uğraşmak durumunda 

kalmıştır. Bu dönemde bölgede Urartu etkinliğini gösteren tek kanıt kralın Er-

menistan’ın  Sisian  Bölgesi’nde  diktirmiş  olduğu  “Thanahat  Steli”dir.

22

  Bu 

stelde kralın Uburda Ülkesi’nin (Şarur Ovası) başkenti Irdua (Oğlanqala Ka-

lesi) önünde yaptığı bir savaştan söz edilmektedir (Resim.4 ve 5).  

Argişti oğlu II. Rusa her açıdan Urartu tarihinin en sıra dışı yöneticilerin-

den biriydi. “Urartu Rönesansı” veya “Urartu’nun tekrar canlanma dönemi” 

diye de anılan onun döneminde (M.Ö. 685-645) Urartu Krallığı politik ve kül-

türel açıdan bir dönüşüm ve zirve yaşamıştır.

23

 Onun kurduğu görkemli kale-

ler bugün Urartu Arkeolojisi’nin en önemli veri kaynaklarıdır. Kırk yıl gibi 

                                                      

19

 Kemalletin Köroğlu, “Urartu Krallığı’nın Kuzey Yayılımı ve Qulha Ülkesinin Tarihi 

Coğrafyası”, Belleten LXIV/241, Ankara, 2001, s. 717-741. 

20

 Bazı araştırmacılara göre Etiuni Ülkesi tüm Güney Kafkasya’yı ve orada yaşayan top-

lulukları içerisine alan genel bir bölgenin adlandırmasıdır. 

21

 UKN I-II Urartskie Klinoobraznye Nadpisi I-II. 

22

 Bu yazıt Urartuların bu dönemde Nahçıvan ve Stepanakert bölgelerinde etkin olduğunu 

göstermektedir. Mirjo Salvini, Urartu Tarihi ve Kültürü, İstanbul, 2006, s. 110-114. 

23

 Altan Çilingiroğlu, Urartu Krallığı, Tarihi ve Sanatı, İzmir, 1997, s. 45-46. 

---

12 

MEHMET IŞIKLI 

 

 

çok uzun süren II. Rusa’nın saltanat yıllarında çok önemli inşa ve imar proje-

lerinin hayata geçirildiğini yazıtlarından öğreniyoruz.

24

 

Urartu  Krallığı’nın  adı  bilinen  son  görkemli  kralı  olan  II.  Rusa’nın  en 

önemli ve son projesi Van Gölü’nün doğu kıyısında konumlanmış olan Ayanis 

Kalesi (Eidurukai Rusahinili)dir. Bu kalede 30 yıla yakındır devam eden ka-

zılar hem onun dönemi hem de Urartu’nun sonuna dair önemli bilgiler sun-

maktadır. Ayanis Kalesi’nde ortaya çıkarılan Urartu’nun en özel tapınak ya-

pısı olan Haldi Tapınağı’nın ön cephesindeki uzun yazıt II. Rusa döneminin 

önemli olaylarından söz etmektedir. Bu yazıtta daha önceki kralların yazıtla-

rından  da  isimlerini  bildiğimiz  kuzey  topraklarındaki  ülke,  kent  ve  kabile 

isimlerinden  bazıları  geçmektedir.  Aras  Havzası’nın  kuzey-kuzeydoğusun-

daki topraklara lokalize edilen ve Urartu’nun kuzeydeki en güçlü rakiplerin-

den biri olan Etiuni Ülkesi/Konfederasyonu’nun adına bu tapınak yazıtında da 

rastlamaktayız. II. Rusa bu ülkeden getirdiği esirleri Ayanis Kalesi dış kentine 

yerleştirdiğinden söz eder.

25

 Bu veri Urartu’nun son parlak döneminde de ku-

zeydeki etkinliğini sürdürmeye devam ettiğini göstermektedir (Resim.6).  

Ayrıca bu dönemde Urartu’nun kuzeye özellikle Aras Havzası’na verdiği 

önemi II. Rusa’nın Aza Ülkesi’nde (Erivan Ovası’nda) inşa ettirdiği Karmir-

Blur  (Teişebani)  Kalesi’nden  de  anlayabilmekteyiz.

26

  Ayrıca  Rusa  (II), 

Aras’ın kollarından biri olan Akçay’ın hemen güneyinde yer alan Qara Ziaed-

din (Hoy) Ovası’nda bir başka büyük kale olan Bastam Kalesi’ni de inşa eder. 

Bu iki büyük proje II. Rusa döneminde Urartu’nun Aras Havzası’na verdiği 

değeri ve yatırımları göstermesi açısından son derece önemlidir. Bilindiği gibi 

II. Rusa en çok kale inşa ettiren Urartu kralı olarak da bilinir onun beş büyük 

kale-kent inşa projesinden ikisi Aras Havzası’ndadır (Resim.4 ve 5). 

Urartu Tarihi’nde II. Rusa’dan sonra tahta kimin geçtiği tartışma konusu-

dur.

27

 Bu kralı izleyen yaklaşık 50 yıllık süreç bilhassa filolojik ve arkeolojik 

                                                      

24

 II. Rusa dönemine ait yazıtların siyasi ve askeri nitelikli yazıtlar olmayıp daha çok imar, 

inşa ve kült ile ilgili yazıtlar olması da dikkat çekicidir. 

25

 Mirjo Salvini, “Monumental Stone Inscriptons”, Ayanis I. Ten year’s Excavations in 

Rusahinili  Eiduru-kai,  Documenta  Asiana  6,  Editörs.  Altan  Çilingiroğlu-Mirjo  Salvini, 

Roma, 2001, s. 251-270. 

26

 Paul Zimansky, Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State, Studies 

in Ancient Oriental Civilization, Chicago, 1985, s. 41. 

27

 Bu konudaki tartışmalar için bkz. Mirjo Salvini, Urartu Tarihi ve Kültürü, İstanbul, 

2006, s. 110 vd.; Altan Çilingiroğlu, Urartu Krallığı, Tarihi ve Sanatı, İzmir, 1997, s. 46. 

---