II. DÜNYA SAVAŞI’NDA KAFKASYA’DA ALMAN LEJYON
ALAYLARININ TEŞKİLİ TÜRKİYE VE NAHÇIVANLI
ABDURRAHMAN FATALIBEYLİ
127
Bu birliklerin asker sayısı 1943 yılında 100 binin üzerine çıkmıştır.
74
Türkis-
tanlı esir askerlerden de benzer şekilde alaylar teşkil edilmiştir.
75
Azerbaycanlılardan teşkil edilmiş olan lejyon alaylarının Alman ku-
manda kademesi ile irtibatından sorumlu olan A. Fatalibeyli Düdenginski, as-
len Nahçıvan’ın Şerur rayonundan olup, başarılı bir Sovyet subayıdır. 12 Ha-
ziran 1908’de Şerur’un Dudengski kentinde doğmuştur. Ataları Safevi Dev-
leti’ne kadar dayanmaktadır.
76
O, 1939’da Sovyet askeri olarak Finlandiya
muharebesine iştirak etmiş ve “Kırmızı Yıldız” nişanı ile taltif edilmiştir. 1940
yılında Almanlara esir düşmüştür. Azerbaycan Milli Kurtuluş Harekâtı’nın
başkanı olan M. E. Resulzadə , A. Fatalibeyli’ye çok güvenmekte olduğu için
Müslüman lejyonları ile ordu karargâhı arasında irtibat vazifesini gerçekleş-
tirmek üzere tesis edilmiş olan “İrtibat Heyetleri”nin başına getirilmesini tav-
siye etmiştir.
77
Mehmet Emin Resulzade aynı tarihlerde Azerbaycan’ın bağımsızlığı için
sürgünde mücadele veren bir lider olarak
A. Fatalibeyli ile tam bir fikir birliği
içindedir. A. Fatalibeyli, muharebeler öncesinde, Azerbaycanlı ve Kafkasyalı
Türk Lejyon birliklerine: “Kardaşlarım, bu karlı dağların ardında bizi sabır-
sızlıkla gözleyen milyonlarca gözleri yaşlı esir Türk gardaşlarımız vardır. On-
ları kurtarmak bizim namus borcumuzdur” derken aslında bu görevi niçin ka-
bul etmiş olduğunu ve de bu lejyonlarda görev yapanların asıl hedefinin ne
olduğunu ifade etmeye çalışmaktadır.
78
Almanlar, lejyonlar için haftalık dergiler ve gazeteler de yayımlamışlar-
dır. Bunlar, milli dillerde ve bazen de iki dilde yahut Almanca paralel nüshalar
şeklinde yayınlanmıştır. Azerbaycanlılar, Türkistanlılar Volga Tatarları kendi
74
Sırakaya, İkinci Dünya Savaşı ve…, s. 151.
75
Nazi Almanyası’nda Yabancı Gönüllü Birlikleri (SSCB Doğu Halkları), https:// tr.wiki-
pedia. org/wiki/ Nazi_Almnyas%C4%B1%27nda_yabanc%C4%B1_g%C3%B 6n%C3%BC,
(5.10.2016’da erişildi).
76
Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 11; İ. Z. İsmayılov, Azərbaycanlıların II.
Dünya Müharebesinde İştirakı, Bakı, 2000, s. 25.
77
Nesiman Yakublu, Abdürrahman Fetalibəyli-Düdenginski, (Azerbaycan lejyonunun
kumandanı, “Azadlık” radyosu “Azerbaycan” redaksiyasının Baş Redaktörü, Bakı, 2009, s. 11,
12, 13.) “Mayor E. Fetalibəylinin Almanya’dakı fəaliyyətinin en mühümü onun Milli Azerbay-
can Kurultayını teşkil etmesi olmuştur”.
78
Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 42-43.
128
SELMA YEL
aralarında edebi dergiler ve kitaplar yayınlamaya çalışmışlardır. Savaş esna-
sında Lejyon Kızıl Ordu’nun eski binbaşısı Mecit Karsala’nın redaktörlüğü ile
“Azerbaycan” adında haftalık gazete yayımlanmıştır. Gazetede esas olarak
millet olarak kendini tanıma ve vatanseverlik hususundaki milli yazılar ya-
yımlanmaya çalışılmıştır.
79
Doğu Bakanlığına bağlı olan bütün milli temsilciliklerin kendi öz bütçe-
leri de vardır. Kafkas irtibat heyetlerinin bütçesi 300.000 mark civarında iken,
bu miktar savaşın sonlarına doğru 600.000 marka kadar ulaşmıştır. İhtiyaç ol-
ması halinde özel olarak tahsis edilmiş olan fonlardan da faydalanılmaktadır.
Bu dergi ve gazetelerde çalışanlara ayda 350-400 mark civarında maaş veril-
mektedir.
80
A. Fatalibeyli, lejyon alayları teşkiline destek verirken asıl amacı; Azer-
baycan’ın yeniden bağımsızlığını kazanarak Sovyet hakimiyetinden kurtul-
masıdır. Bu hususta onun için yol gösterici ve lider konumunda ise 28 Mayıs
1918’de kurulup kısa süre sonra 27 Nisan 1920’de Sovyet hâkimiyetine düş-
müş olan bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin sürgündeki ilk cumhurbaş-
kanı ve kurucusu Mehmet Emin Resulzade bulunmaktadır. Almanlar da bunu
bildikleri için her fırsatta M. E. Resulzade’den faydalanmaya çalışmışlardır.
Ancak M. E. Resulzade, Almanya ile olan görüşmelerde daima Azerbaycan’ın
bağımsızlığı ve menfaatlerini savunmakta olduğu için ciddi anlaşmazlıklar or-
taya çıkmış ve müteakiben 7 Ekim 1942’de Romanya Bükreş’e gitmiştir. Al-
manlar bu duruma mani olmak için M. E. Resulzade’ye Dresden’deki okullar-
dan birinde öğretmenlik teklif etmişlerse de kabul ettirememişlerdir. M. E.
Resulzade’nin ayrılmasından sonra Milli Azerbaycan Komitesi’nde Hilal
79
“Azerbaycan Lejyonu”, http://www.azerbaijans... (09.10.2016’da erişildi).
80
Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 39.
II. DÜNYA SAVAŞI’NDA KAFKASYA’DA ALMAN LEJYON
ALAYLARININ TEŞKİLİ TÜRKİYE VE NAHÇIVANLI
ABDURRAHMAN FATALIBEYLİ
129
Münşi’nin
81
tek temsilci olarak kalması sebebiyle, Almanlar Halil Hasmem-
medov
82
grubu ile temas kurmaya çalışmışlardır. Bu görüşmelerin olumlu so-
nuçlanmasında Azerbaycanlı “Kafkas” grubuna mensup Fuat Emircan, Abbas
Bey Atamalıbeyov ve A. Fetalibeyli tesirli olmuşlardır.
83
A. Fatalibeyli’nin bu yoğun çabaları sonucunda “Azerbaycan Milli Birlik
Meclisi” güçlenerek faaliyetlerini artırmaya başlamıştır. Bu hususta Abbas-
kulu Abbasov, Veli Elekberov, İslam Aliyev, Abbas Atamalıbeyov, Rahim
Babayev, Ceyhun Hacıbeyli, Balakişiyev, Hacı Hacınski, Cihangirbey Bala-
kişiyev, Hacı Hacınski, Cihangirbəy Kazımbeyov, Celil İsgenderli, İsrafilbey
İsrafilov, Enver Kazıyev, Macid Karsalanlı, Nuşibəy Zülqaderov, Cabbar
Memmedov, Cümşüd Memmedov, Murbahan Memmedov, Sebzeli Memme-
dov, Ferman Memmedov, Orucov, Süleymanov, Zahid Hoyski, Fuadbey
Emircan, A. Fatalibeyli
ile birlikte hareket etmektedirler.
84
A. Fatalibeyli, 6 Kasım 1943’te Berlin’de Kaiser Oteli’nde
85
, Milli Azer-
baycan Kurultayı’nı tertip ederken, ayrı merkezlerle Azerbaycan’ın yeniden
bağımsızlığını kazanması için çaba sarf eden Sovyet muhalifi Azerbaycanlı-
ların hepsinin tek bir merkezin çatısı altında toplanmasını da temin etmek
amacındadır. O dönemde Almanya’da Milli Azerbaycan Komitesi, Genç
Azerbaycan’ın Milletçiler Grubu ve diğer benzer gruplar vardır. Sovyetler ve
Bolşevizm’e karşı olan bu birleşmeden, Almanya da kendi menfaatleri doğ-
rultusunda istifade edebileceğini düşünmektedir. Bu maksatla Azerbaycan
81
“Yüz Talebeden Biri Hilal Münşi”, http://manera.az/yaddas/1232-yuz-telebeden-biri-
hlal-munsh-maneraaz.html, (09.10.2016’da erişildi). 1902 Şuşa doğumludur, 1919’da eğitim
için Almanya’ya gönderilmiştir. Bakü’nün Sovyetleşmesinden sonra Berlin’de kalmış ve
“Azerbaycan İstiklal Komitesi”nin başkanı olmuştur. Münşi daima M. E. Resulzade’nin ya-
nında olmuştur. 1932-1943 yıllarında Berlin’de İstiklal Gazetesi’nin çıkarılmasında etkin rol
oynamıştır.
82
http://www.azerbaijans.com/content_359_tr.html, (09.10.2016’da erişildi). Halil Bey
Hasmemmedli (1875-1947) 1918’de Azerbaycan’ın bağımsızlığı için mücadele eden siyasetçisi
ve devlet adamlarından birisidir.1918 yılında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Devleti’nin
Adliyye ve Dâhili İşler Nazırlığını yapmıştır.
83
Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 39.
84
Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 40.
85
Günümüzde adı geçen otel, Batı Berlin’in huzurlu Charlottenburg bölgesinde; çok sa-
yıda mağaza, restoran ve kafenin yakınında merkezi bir konuma sahiptir. Otelden sadece birkaç
adım mesafede; Kurfürstendamm alışveriş caddesi, Potsdamer Platz ve Alexanderplatz gibi tu-
ristik mekânlara doğrudan ulaşım olanağı sunan bir yeraltı treni istasyonu bulunmaktadır.