Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

 

II. DÜNYA SAVAŞI’NDA KAFKASYA’DA ALMAN LEJYON 

ALAYLARININ TEŞKİLİ TÜRKİYE VE NAHÇIVANLI 

ABDURRAHMAN FATALIBEYLİ 

127 

 

Bu birliklerin asker sayısı 1943 yılında 100 binin üzerine çıkmıştır.

74

 Türkis-

tanlı esir askerlerden de benzer şekilde alaylar teşkil edilmiştir.

75

  

Azerbaycanlılardan  teşkil  edilmiş  olan  lejyon  alaylarının  Alman  ku-

manda kademesi ile irtibatından sorumlu olan A. Fatalibeyli Düdenginski, as-

len Nahçıvan’ın Şerur rayonundan olup, başarılı bir Sovyet subayıdır. 12 Ha-

ziran 1908’de Şerur’un Dudengski kentinde doğmuştur. Ataları Safevi Dev-

leti’ne  kadar  dayanmaktadır.

76

  O,  1939’da  Sovyet  askeri  olarak  Finlandiya 

muharebesine iştirak etmiş ve “Kırmızı Yıldız” nişanı ile taltif edilmiştir. 1940 

yılında  Almanlara  esir  düşmüştür.  Azerbaycan  Milli  Kurtuluş  Harekâtı’nın 

başkanı olan M. E. Resulzadə , A. Fatalibeyli’ye çok güvenmekte olduğu için 

Müslüman lejyonları ile ordu karargâhı arasında irtibat vazifesini gerçekleş-

tirmek üzere tesis edilmiş olan “İrtibat Heyetleri”nin başına getirilmesini tav-

siye etmiştir.

77

 

Mehmet Emin Resulzade aynı tarihlerde Azerbaycan’ın bağımsızlığı için 

sürgünde mücadele veren bir lider olarak A. Fatalibeyli ile tam bir fikir birliği 

içindedir. A. Fatalibeyli, muharebeler öncesinde, Azerbaycanlı ve Kafkasyalı 

Türk Lejyon birliklerine: “Kardaşlarım, bu karlı dağların ardında bizi sabır-

sızlıkla gözleyen milyonlarca gözleri yaşlı esir Türk gardaşlarımız vardır. On-

ları kurtarmak bizim namus borcumuzdur” derken aslında bu görevi niçin ka-

bul etmiş olduğunu ve de bu lejyonlarda görev yapanların asıl hedefinin ne 

olduğunu ifade etmeye çalışmaktadır.

78

 

Almanlar, lejyonlar için haftalık dergiler ve gazeteler de yayımlamışlar-

dır. Bunlar, milli dillerde ve bazen de iki dilde yahut Almanca paralel nüshalar 

şeklinde yayınlanmıştır. Azerbaycanlılar, Türkistanlılar Volga Tatarları kendi 

                                                      

74

 Sırakaya, İkinci Dünya Savaşı ve…, s. 151. 

75

 Nazi Almanyası’nda Yabancı Gönüllü Birlikleri (SSCB Doğu Halkları), https:// tr.wiki-

pedia.  org/wiki/  Nazi_Almnyas%C4%B1%27nda_yabanc%C4%B1_g%C3%B  6n%C3%BC, 

(5.10.2016’da erişildi). 

76

 Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 11; İ. Z. İsmayılov, Azərbaycanlıların II. 

Dünya Müharebesinde İştirakı, Bakı, 2000, s. 25. 

77

  Nesiman  Yakublu,  Abdürrahman  Fetalibəyli-Düdenginski,  (Azerbaycan  lejyonunun 

kumandanı, “Azadlık” radyosu “Azerbaycan” redaksiyasının Baş Redaktörü, Bakı, 2009, s. 11, 

12, 13.) “Mayor E. Fetalibəylinin Almanya’dakı fəaliyyətinin en mühümü onun Milli Azerbay-

can Kurultayını teşkil etmesi olmuştur”. 

78

 Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 42-43. 

---

128 

SELMA YEL 

 

 

aralarında edebi dergiler ve kitaplar yayınlamaya çalışmışlardır. Savaş esna-

sında Lejyon Kızıl Ordu’nun eski binbaşısı Mecit Karsala’nın redaktörlüğü ile 

“Azerbaycan”  adında  haftalık  gazete  yayımlanmıştır.  Gazetede  esas  olarak 

millet  olarak  kendini  tanıma  ve  vatanseverlik  hususundaki  milli  yazılar  ya-

yımlanmaya çalışılmıştır.

79

  

Doğu Bakanlığına bağlı olan bütün milli temsilciliklerin kendi öz bütçe-

leri de vardır. Kafkas irtibat heyetlerinin bütçesi 300.000 mark civarında iken, 

bu miktar savaşın sonlarına doğru 600.000 marka kadar ulaşmıştır. İhtiyaç ol-

ması halinde özel olarak tahsis edilmiş olan fonlardan da faydalanılmaktadır. 

Bu dergi ve gazetelerde çalışanlara ayda 350-400 mark civarında maaş veril-

mektedir.

80

 

A. Fatalibeyli, lejyon alayları teşkiline destek verirken asıl amacı; Azer-

baycan’ın  yeniden  bağımsızlığını  kazanarak  Sovyet  hakimiyetinden  kurtul-

masıdır. Bu hususta onun için yol gösterici ve lider konumunda ise 28 Mayıs 

1918’de kurulup kısa süre sonra 27 Nisan 1920’de Sovyet hâkimiyetine düş-

müş olan bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin sürgündeki ilk cumhurbaş-

kanı ve kurucusu Mehmet Emin Resulzade bulunmaktadır. Almanlar da bunu 

bildikleri için her fırsatta M. E. Resulzade’den faydalanmaya çalışmışlardır. 

Ancak M. E. Resulzade, Almanya ile olan görüşmelerde daima Azerbaycan’ın 

bağımsızlığı ve menfaatlerini savunmakta olduğu için ciddi anlaşmazlıklar or-

taya çıkmış ve müteakiben 7 Ekim 1942’de Romanya Bükreş’e gitmiştir. Al-

manlar bu duruma mani olmak için M. E. Resulzade’ye Dresden’deki okullar-

dan  birinde  öğretmenlik  teklif  etmişlerse  de  kabul  ettirememişlerdir.  M.  E. 

Resulzade’nin  ayrılmasından  sonra  Milli  Azerbaycan  Komitesi’nde  Hilal 

                                                      

79

 “Azerbaycan Lejyonu”, http://www.azerbaijans... (09.10.2016’da erişildi). 

80

 Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 39. 

---

 

II. DÜNYA SAVAŞI’NDA KAFKASYA’DA ALMAN LEJYON 

ALAYLARININ TEŞKİLİ TÜRKİYE VE NAHÇIVANLI 

ABDURRAHMAN FATALIBEYLİ 

129 

 

Münşi’nin

81

 tek temsilci olarak kalması sebebiyle, Almanlar Halil Hasmem-

medov

82

 grubu ile temas kurmaya çalışmışlardır. Bu görüşmelerin olumlu so-

nuçlanmasında Azerbaycanlı “Kafkas” grubuna mensup Fuat Emircan, Abbas 

Bey Atamalıbeyov ve A. Fetalibeyli tesirli olmuşlardır.

83

 

A. Fatalibeyli’nin bu yoğun çabaları sonucunda “Azerbaycan Milli Birlik 

Meclisi”  güçlenerek  faaliyetlerini  artırmaya  başlamıştır.  Bu  hususta  Abbas-

kulu  Abbasov,  Veli  Elekberov,  İslam  Aliyev,  Abbas  Atamalıbeyov,  Rahim 

Babayev, Ceyhun Hacıbeyli, Balakişiyev, Hacı Hacınski, Cihangirbey Bala-

kişiyev, Hacı Hacınski, Cihangirbəy Kazımbeyov, Celil İsgenderli, İsrafilbey 

İsrafilov,  Enver  Kazıyev,  Macid  Karsalanlı,  Nuşibəy  Zülqaderov,  Cabbar 

Memmedov, Cümşüd Memmedov, Murbahan Memmedov, Sebzeli Memme-

dov,  Ferman  Memmedov,  Orucov,  Süleymanov,  Zahid  Hoyski,  Fuadbey 

Emircan, A. Fatalibeyli

 

ile birlikte hareket etmektedirler.

84

  

A. Fatalibeyli, 6 Kasım 1943’te Berlin’de Kaiser Oteli’nde

85

, Milli Azer-

baycan Kurultayı’nı tertip ederken, ayrı merkezlerle Azerbaycan’ın yeniden 

bağımsızlığını kazanması için çaba sarf eden Sovyet muhalifi Azerbaycanlı-

ların  hepsinin  tek  bir  merkezin  çatısı  altında  toplanmasını  da  temin  etmek 

amacındadır.  O  dönemde  Almanya’da  Milli  Azerbaycan  Komitesi,  Genç 

Azerbaycan’ın Milletçiler Grubu ve diğer benzer gruplar vardır. Sovyetler ve 

Bolşevizm’e karşı olan bu birleşmeden, Almanya da kendi menfaatleri doğ-

rultusunda  istifade  edebileceğini  düşünmektedir.  Bu  maksatla  Azerbaycan 

                                                      

81

“Yüz  Talebeden  Biri  Hilal  Münşi”,  http://manera.az/yaddas/1232-yuz-telebeden-biri-

hlal-munsh-maneraaz.html,  (09.10.2016’da  erişildi).  1902  Şuşa  doğumludur,  1919’da  eğitim 

için  Almanya’ya  gönderilmiştir.  Bakü’nün  Sovyetleşmesinden  sonra  Berlin’de  kalmış  ve 

“Azerbaycan İstiklal Komitesi”nin başkanı  olmuştur. Münşi daima M. E. Resulzade’nin ya-

nında olmuştur. 1932-1943 yıllarında Berlin’de İstiklal Gazetesi’nin çıkarılmasında etkin rol 

oynamıştır. 

82

  http://www.azerbaijans.com/content_359_tr.html,  (09.10.2016’da  erişildi).  Halil  Bey 

Hasmemmedli (1875-1947) 1918’de Azerbaycan’ın bağımsızlığı için mücadele eden siyasetçisi 

ve devlet adamlarından birisidir.1918 yılında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Devleti’nin 

Adliyye ve Dâhili İşler Nazırlığını yapmıştır. 

83

 Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 39. 

84

 Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri…, s. 40. 

85

 Günümüzde adı geçen otel, Batı Berlin’in huzurlu Charlottenburg bölgesinde; çok sa-

yıda mağaza, restoran ve kafenin yakınında merkezi bir konuma sahiptir. Otelden sadece birkaç 

adım mesafede; Kurfürstendamm alışveriş caddesi, Potsdamer Platz ve Alexanderplatz gibi tu-

ristik mekânlara doğrudan ulaşım olanağı sunan bir yeraltı treni istasyonu bulunmaktadır.  

---