Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ġncə, Tünd-qırmızı fuk-siya
- Himalay sidri
- Sofora (İran yasəməni)
- Yapon so-forası
- YaxĢımeyvə soviçiya
- Əkmə soya
- Sallaq söyüd, Ağ söyüd, BədmüĢk
- Ġrimeyvə stenoteniya
65
Sırğagülü (Fuksiya) - Yağıotukimilər (Onaqrakimilər) fəsiləsindəndir. Bunun müxtəlif rənglərdə sallanan çiçəkləri sırğanı xatırladır. Ona görə də buna sırğagülü deyirlər. Bitki latın dilində «Fuchsia» adlanır. Gözəl gülünə görə orta əsr əlkimyagərləri bu bitkini «tilsimli» adlandırmışlar. O, 1696-cı ildə Cənubi Amerikada tapılmış və XVII əsrdə yaşamış Fuks adlı nəbatatçının şərəfinə Fuksiya adlandırılmışdır. Fuksiyanı qələm və toxumları vasitəsilə çoxaltmaq olar. Ən çox yayılmış növləri Ġncə, Tünd-qırmızı fuk-siya və s.-dir. MNB-da örtülü şəraitdə, şüşəbəndlərdə kolleksiyası vardır.
«Mışexvostnik» adlanır. Azərbaycan florasında 1 növü yayılmışdır. Siçanotu- Kələmçiçəklilər (Xaççiçəklilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Myagrum», rus dilində «Polevka» adlanır. Azərbaycanın əksər rayonlarında, arandan orta dağ qurşağınadək, əsasən alaq bitkisi kimi əkin yerlərində, bostan sahələrində təsadüf edilir. Azərbaycan florasında Dəlinmişyarpaq siçanotu növü məlumdur. Sidr (Qədir ağacı) – Şam fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Cedrus», rus dilində «Kedr» adlanır. Qədim dövrlərdən sidr ağacı dərman bitkisi kimi məlumdur. Efir yağı əsasən bitkinin yarpaq, zoğ və iynələrindən alınır. Bitkinin efir yağı hazırda kosmetik preparatların hazırlanmasında, ətriyyatda istifadə edilir. Tərkibində əsas etibarilə 50-70% seskviterpenlər və ketonlar olur. Sidr ağacının terapevtik xüsusiyyətlərindən biri, onun sakitləşdirici təsirə malik olmasıdır. Hələ lap qədimdən azəri-türkləri Altaydan Sibirə köç edərkən bitkini Qədir ağacı adlandırmışlar. Gövdə yarpaqlarının qurumuş tozlarından «Sidir» alınır ki, bundan da cəsədin (insan dünyasını dəyişəndə) tez xarab olmasının qarşısını almaq üçün onun büküş yerlərinə səpirdilər. MNB-nın kolleksiya sahəsində 3 növü becərilir. Azərbaycan florasında Himalay sidri növü geniş yayılmışdır. Sirkan (Səbədə) – Tərəçiçəklilər fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Atriplex», rus dilində «Lebeda» adlanır. Cavan yarpaqları salatlarda və yağda qovrularaq yeyilir. Yarpaqlarında «C» vitamini, toxumunda saponin vardır. Toxumundan göy rəngli boya alınır. Çoxillik növləri yanacaq kimi faydalıdır. Azərbaycan florasında 1 növü məlumdur.
dilində «Scabioza» adlanır. Lüğəti mənası scabies- qaşınma (qotur) deməkdir. Rus dilində «Skabioza» adlanır. Bir çox rayonlarda bitkiyə qantəpər də deyirlər. Dekorativ əhəmiyyətli bitkilərdir. Azərbaycan florasında 12 növü vardır. MNB-da kolleksiya sahəsində becərilir. Skalider – Çətirçiçəklilər fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Scaligeria», rus dilində «Skaliqeriə» adlanır. Azərbycan florasında 1 növü məlumdur. Sofora (İran yasəməni)- Fabakimilər (Paxlalılar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Sophora» adlanır, «Asfar» ərəb sözündən götürülüb sarı rəng mənasını verir. Rus dilində «Sofora» adlanır. Dekorativ, balverən, boya, dərman əhəmiyyətli bitkilərdir. Xalq təbabətində toxumlarının spirtdə hazırlanmış cövhəri bağırsaq bitişmələrinin (spayka) qarşısını alınır. Toxumları ləti təmizlənəndən sonra çox yaraşıqlı olur. Qurudulduqdan sonra onlara lak çəkilir və sonra müxtəlif bəzək əşyaları: qolbağ, müncuq, təsbeh və s. hazırlayırlar. Meyvələrindən sarı boya hazırlanır ki, bu da ipək parçaların boyanmasında istifadə olunur. Azərbaycan florasında Yapon so-forası növü geniş yayılmışdır. MNB-da kolleksiyada becərilir. Soğan- Soğançiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Allium» adlanır. Allium sözünün mənası «All»- acı və ya yandırıcı deməkdir. Rus dilində «Luk», «Çesnok» adlanır. Soğanın tərkibində olan fitonsid maddəsi acı olub, yandırıcı və gözyaşardıcı olmaqla, mikrobları öldürmə qabiliyyətinə malikdir. Soğan əsas tərəvəz bitkilərindən biri olub, yaşıl kütləsindən yemək, səbzə kimi, baş soğandan isə kulinariyada və konserv sənayesində geniş istifadə olunur. Soğanın tərkibində 2% zülal, 6-12% şəkər, 0,6-1,4% mineral duzlar, A, B, B 2 , C, PP vitaminləri və efir yağları kimi qiymətli maddələr vardır. Hələ lap qədimdən xalq arasında soğandan mədə- bağırsaq, çiban tipli yaraların müalicəsində geniş istifadə olunmuşdur. İlk dəfə soğanı 6 min il 66
əvvəl Orta Asiyada becərməyə başlamışlar. Soğan oradan Misirə, eramızdan əvvəl isə Avropaya keçmişdir. Hazırda dünyanın bütün ölkələrində demək olar ki, soğan becərirlər. İnsanlar qədimdə ət xörəklərinə yaxşı dad vermək üçün soğandan geniş istifadə etmişlər. Azərbaycanda isə soğanın 49 növü bitir. Bunlardan 3 növü kulturada becərilməklə istifadə olunur (Allium sepa-adı soğan, A. sativum-sarımsaq, A. porrum-kəvər). MNB-da 36 növün kolleksiyası vardır. Bir neçə növü floramızda nəsli kəsilməkdə olduğu üçün «Qırmızı Kitab»a daxil edilmişdir. Soviçiya- Kərəvüzkimilər (Çətirçiçəklilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Szovitsia», rus dilində «Soviçiə» adlanır. Azərbaycan florasında YaxĢımeyvə soviçiya növü məlumdur.
Soya universal qida bitkisidir. Onun toxumunda 35% zülal, 17-25% yağ və 20%-ə qədər nişasta olur. Ondan yağ, marqarin, soya pendiri, süd, un, qənnadı məmulatı və konserv istehsal edilir. Azərbaycan florasında Əkmə soya növü məlumdur. Söyüd- Söyüdçiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Salix» adlanır. Lüğəti mənası sal-yaxın, lis-su deməkdir. Rus dilində «İva» adlanır. Söyüd növləri respublikamızın əksər rayonlarda, arandan subalp qurşağadək əsasən çay vadilərində, sucaq və rütubətli meşəli dərələrdə yayılmışdır. Qabığının tərkibində 5-16% -ə qədər aşı maddəsi vardır ki, bunlar da dərinin aşılanmasında istifadə olunur. Qabığı həmçinin qara boyanın alınmasında, xalq təbabətində isə skorbut və qızdırmaya qarşı dərman kimi istifadə olunur. Yarpaqları mal-qara tərəfindən yeyilir. Yarpaqlarında 194 mq% C vitamini vardır. Dekorativ və balverən bitkidir. Azərbaycan florasında 13 növü bitir. MNB da Sallaq söyüd, Ağ söyüd, BədmüĢk və s. növləri becərilir.
dilində «Spinacia» adlanır. Lüğəti mənası spina-tikan deməkdir. Rus dilində «Şpinat» adlanır. Spanağın tərkibində 9-11% -ə qədər quru maddə, o cümlədən 2,5-3% -ə qədər ümumi şəkər olur. Spanağın hər 100 qramında 662 mq kalium, 106 mq kalsium, 62 mq natrium, 62 mq maqnezium, 48 mq fosfor, 6 mq dəmir, 17 mq% C vitamini, 4,9 mq% karotin, 0,62 mq% RR vitamini, 0,24% B 2 vitiamini, 0,22 % B 6 vitamini və 0,086 mq% -dən çox B 1 vitamini olur. Spanaqlardan müxtəlif milli xörəklər hazırlanır, konservlərə dadverici şirə istehsal edirlər. Spanaq zülallarla zəngindir. Qan azlığı zamanı tövsiyyə olunur. Azərbaycan florasında 2 növü vardır. Stenoteniya – Kərəvüzkimilər (Çətirçiçəklilər) fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Stenotaenia» adlanır. Lüğəti mənası stenos- dar, taemion-borucuq deməkdir. Rus dilində «Stenoteniə» adlanır. Azərbaycan florasında Ġrimeyvə stenoteniya növü məlumdur. Nadir bitkidir, «Qırmızı Kitab»a daxil edilmişdir. Steriqma – Kələmçiçəklilər (Xaççiçəklilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Sterigmostenum» adlanır. Lüğəti mənası steriqma-dirək, stemon-erkəkcik deməkdir. Rus dilində «Steriqma» adlanır. Azərbaycan florasında 3 növü məlumdur.
florasında 1 növü yayılmışdır. Stizolofus-Kəpənəkçiçəklilər (Mürəkkəbçiçəklilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Stizolophus» adlanır. Lüğəti mənası stizein-sındırmaq, lophos-daraq deməkdir. Rus dilində «Stizolofus» adlanır. Onlar respublikanın əksər rayonlarında, arandan orta dağ qurşağınadək, quraq, çınqıllı yamaclarda, kserofil kolluqlar arasında yayılıb. Azərbaycan florasında 2 növü məlumdur.
«Vodokras» adlanır. Dekorativ və dərman bitkisidir. Xalq təbabətində yarpağının həlimindən dərinin yumşaldılması vasitəsi kimi isti-fadə olunur. Bitki akvarium üçün yararlıdır. Azərbaycan florasında Adi su-boyar növü geniş yayılmışdır. Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|