O’simlik hujayrasining fiziologiyasi

YADROCHA. Yadrocha yadroning doimiy yo’ldoshi bo’lib, yorug’lik va elektron mikroskoplarda juda aniq ko’rinadi. Uning soni, o’lchami va shakli o’simliklarning turlari uchun doimiydir.Yadrocha DNK ning ma’lum qismlarida shakllanadi va membrana qavati bilan o’ralmaganligi uchun uning chegaralari aniq ko’rinmaydi. Tarkibida suv kamroq bo’lib, 80% oqsil va 15% atrofida RNK bo’ladi. Yadrochada RNK ning miqdori sitoplazma va yadrodagiga nisbatan ko’proq bo’ladi, chunki yadrocha RNKni taqsimlovchi asosiy markaz sanaladi. Yadrocha oqsil sintezida va ribosomalar hosil bo’lishida ishtirok etadi.
Umuman, yadrocha hujayradagi genetik informasiya saqlanadigan asosiy markaz sanaladi.

ENDOPLAZMATIK TO’R. Mazkur atamani 1945 yil Porter joriy qilgan. Endoplazmatik to’r kanalchalar, pufakchalar va sisternalarning o’zaro tutashligidan iborat murakkab shoxlangan to’r sistemasi ekanligi aniqlangan. Bu sitoplazmada keng tarqalgan va murakkab membrana strukturasi bo’lib, asosan juft membranalik kanallar sistemasini tashkil etadi. Membrananing qalinligi 5-7 nm atrofida, kanallarning ichki diametri 30-50 nm gacha. Endoplazmatik to’r kanalining ichi suyuqlik bilan to’la. Endoplazmatik to’r membranasining yuzasi silliq yoki granulyar (bo’rtmachali) bo’ladi. Silliq membranada asosan uglevodlar, lipidlar va terpenoidlar hosil bo’ladi. Granulyar membranada esa oqsillar, fermentlar va boshqalar sintez qilinadi. Endoplazmatik to’r membranasining ayrim joylarida ribosomalar ham joylashgan. Ular oqsillarning sintez jarayonini ta’minlaydi. Endoplazmatik to’r kanallari yadro membranalari, plazmolemma bilan ham tutashgan bo’ladi. Natijada u protoplazma ichidagi moddalarning harakatini va taqsimlanishini ta’minlaydi.
Har bir hujayraning endoplazmatik to’rlari (plazmodesma ipi orqali) boshqa hujayralarniki bilan ham tutashadi va natijada umumiy modda almashuv tizimi ro’yobga keladi (4-rasm).
RIBOSOMALAR. Ribosomalar endoplazmatik to’rda joylashgan eng kichik organoidlardir. Ular 1955 yilda Palada tomonidan ochilgan. Ribosomalar elektron mikroskopda olingan rasmlarda dumaloq shaklda ko’rinib, diametri 20-30 nm ga teng. Ribosomalarning har biri ikkitadan katta va kichik bo’lakchalardan tuzilgan. Kattasining diametri 12-15 nm, kichiginiki esa 8-12 nm ga teng. Ribosoma bo’laklari yadrochada sintez bo’ladi va sitoplazmaga o’tadi. Sitoplazmada esa matriks RNK molekulasida ribosomalar shakllanadi. Ribosomalar sitoplazmada erkin yoki endoplazmatik to’r membranasiga tutashgan bo’ladi.
Ribosomalar hujayradagi oqsil sintez qiluvchi asosiy manba hisoblanadi. Ularda hujayradagi hamma RNK ning 65% joylashgan, oqsil 50-57%, lipidlar 3-4% atrofida.

4-rasm. Plazmodesmalarning elektron mikroskopik tuzilish sxemasi (Robaras, 1968).
SS-markaziy nay, DT-desmonaychalar, ER-endoplazmatik to’r, PL- plazmalemma, PL-plazmodesma naylaridagi plazmalemma, VP-plazmodesmalarning ichki tomoni, KS-hujayra po’sti.
Keyingi yillarda aniqlanishicha, ribosomalar faqat protoplazmada bo’lmay balki yadroda, plastidalar va mitoxondriyalarda ham mavjud, spesifik oqsil sintez qilish qobiliyatiga ega.