O`zbek adabiyoti tarixi Eng qadimgi davrlar

 
MAVZUNI MUSTAHKAMLASh UChUN SAVOLLAR: 
1.
Sayfi Saroyi kim? 
2.
Uning qanday asarlarini bilasiz? 
3.
Sayfi Saroyi she`riyatidan misol keltiring? 
4.
«Suhayl va Guldursun» dostoni qanday asar? 

---

51
5. «Gulistoni bit-turkiy»dagi hikoyatlardan misol keltiring. 
 
MAVZUGA OID TAYaNCh SO`Z VA TUShUNChALAR: 
1.
Sayfi Saroyi. 
2.
Oltin O`rda. 
3.
«Suhayl va Guldursun». 
4.
Sa`diy. 
5.
«Guliston». 
6.
Suhayl. 
7.
Guldursun. 

---

52
13-MAVZU: DURBeK. «YuSUF VA ZULAYHO» 
R e j a: 
1.
Kirish. 
2.
«Yusuf va Zulayho»ning muallifi haqida. 
3.
«Yusuf va Zulayho» dostoni. 
4.
Xalq og`zaki ijodi va yozma adabiyotda Yusuf va Zulayho obrazlari. 
5.
«Yusuf va Zulayho» dostoni va xalq og`zaki ijodi. 
6.
Dostonning badiiy xususiyatlari va tili. 
 
Adabiyotlar: 
1.
Darsliklar. 
2.
Durbek. Yusuf va Zulayho. T.,1959. 
3.
Uch bulbul gulshani. T.,1986. 
4.
Qur`oni Karim. T.,2001. 
5.
e.Bertels. Uzbekskiy poet Durbek i ego poema o Iosif prekrasnom.
Almanax; 1944. 
6.
S.Haydarov. Durbek va uning «Yusuf va Zulayho» dostoni. T.,1959. 
7.
X.Rasulov. O`zbek klassik she`riyatida xalqchilik. T.,1982. 
«Yusuf va Zulayho» syujeti xalq orasida nihoyatda mashhurdir. Manbalarda 
Yusufni juda qadimiy ildizga ega ekanligi, u yahudiylarning qadimiy xudolaridan 
biri bo`lsa kerak degan qarashlar bayon etilgan. Sharqda «Yusuf va Zulayho» 
obrazlari bilan ko`plab afsona va rivoyatlar yaratilgan. Bu syujetning yana ham keng 
yoyilishida «Tavrot» va «Qur`oni karim»ning ham juda katta ta`siri bo`ldi. Bu 
muqaddas diniy kitoblarda Yusuf bilan bog`liq voqealar, suralar keltirilgan. Yozma 
adabiyotda «Yusuf va Zulayho» syujeti ancha ilgari davrlardan boshlab yoritila 
boshlandi. Abul Muayyad Balxiy, Baxtiyoriy degan shoirlarning bu syujet asosida 
asar yozgan degan ma`lumotlar mavjud. Lekin ularning asarlari bizgacha saqlanib 
qolmagan.
Firdavsiy ham «Yusuf va Zulayho» dostonini yaratadi. XI asrda Shahobiddin 
Am`aq Buxoriy ham «Yusuf va Zulayho» dostonini yozgan. Ammo u ham bizga 
noma`lum bo`lib qolmoqda. 1233 yilda Ali degan shoir turkiy, ya`ni o`g`uz tilida 
«Qissai Yusuf» dostonini yozadi. Bu mavzuda turkiy tilda Shoyyod Hamza ham asar 
yozgan. 1310 yil Rabg`uziy ham «Qisai Rabg`uziy» asarida «Yusuf va Zulayho» 
syujetiga murojaat etadi.
1409 yilda Balxda Durbek «Yusuf va Zulayho» dostonini yozdi. Durbek nomi 
1920 yillargacha ilmiy adabiyotda ma`lum emas edi. Uning «Yusuf va Zulayho» 
dostonining qo`lyozmasi topilgach, shoir adabiyotshunoslar diqqatini jalb etadi. U 
haqda ilmiy ishlarda umumiy ma`lumotlar berildi. Asardan parchalar bosildi. Durbek 
1930-40- yillardan boshlab darsliklardan ma`lum darajada o`rin ola boshlaydi. Shoir 

---

53
ijodini o`rganishda sharqshunos Bertels ancha ishlarni amalga oshirdi. Keyingi 
yillarda ilmiy jamoatchilik orasida «Yusuf va Zulayho»ning muallifi Durbek emas, 
Ulug`bek, Homidiy Balxiy degan fikrlar maydonga kela boshladi. Yaqinda chop 
etilgan o`rta maktab darsliklarida esa «Yusuf va Zulayho» dostoni muallifi noma`lum 
asarlar sifatida berildi. Ko`zga ko`ringan adabiyotshunos olimlar Bertels, Hodi 
Zaripov, F.Shamsiev, Oybek, M.Shayxzoda, O.Sharofiddinov, V.Zohidov, I.Sulton, 
H.Yoqubov, F.Karimov, A.Qayumov, A.Hayitmetov, N.Mallaev, S.Haydarov va 
boshqalar «Yusuf va Zulayho»ning muallifi Durbek deb ta`kidlaydilar. 
Durbekning hayoti va faoliyati haqidagi materiallar uning yagona dostoni «Yusuf 
va Zulayho» orqali yetib kelgan. Asar 1409 yil Balxda yozilgan. Uning ismi, ijtimoiy 
kelib chiqishi va boshqalar haqidagi ma`lumotlar yo`q. Balx qamalining guvohi 
bo`lgan. Bu erdagi voqealarni kuzatgan. Bu erda ko`p kitob mutolaa qilganligini, 
forsiy tildagi «Yusuf va Zulayho» asarlarini o`qiganligini va turkiy tilda asar yozish 
niyati tug`ilganini ta`kidlaydi. Dostonda XIV asr oxiri-XV asr boshlarida yuz bergan 
tarixiy hodisalar Yusuf va Zulayhoning romantik sarguzashtlari orqali tasvirlanadi. 
Asarda hayotiy, insoniy go`zallik, dunyoviy va diniy ishq-muhabbatning tasviri, 
halollik va to`g`rilik kabi mavzular yoritiladi. Asardagi ijobiy qahramonlar o`zining 
xarakteri, ruhiyati, o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu ijobiy qahramonlar 
Yusuf va Zulayho, I.Yamin, Ya`qub, Bashir shuningdek, Yusufning qutilishga 
yordam bergan Jabroil obrazlari kiradi. Asarning bosh obrazi Yusufdir. Shoir Yusuf 
faoliyatini boshlanishidan to oxirigacha batafsil tasvirlaydi. 
Yusuf-Ya`qub payg`ambarning kichik o`g`li. Durbek bu obrazni, diniy va insoniy 
mavzuni uzviy bog`lagan holda tasvirlaydi. Yusuf obrazi ko`p jihatlari bilan Qur`oni 
karimdagi Yusufga yaqin va ayni paytda ba`zi jihatlari bilan farq ham qiladi. 
Yusufdagi ijobiy fazilatlar, insonga xos xususiyatlar, uning donoligi, insonparvarligi, 
xushmuomalaligi, vatanparvarligi, ota-onasiga nisbatan bo`lgan farzandlik muhabbati 
kabilarda ko`rinadi. 
Yusuf-go`zallik timsoli. Otasining sevimli farzandi. Shu sabab ham akalari unga 
hasad qilishadi. Yusufni chohga tashlashadi. Qul qilib sotishadi, azoblarga giriftor 
etishadi. Keyinchalik Yusufning hayoti va taqdiri Misr xalqi hayoti bilan bog`lanadi. 
U Zulayhoning tuhmatlariga chidaydi, zindon azobini boshdan kechiradi, o`tkir 
muabbirligi-tushni ta`birlay olishi, zindon azobini tortish Misr xalqini ochlikdan 
xalos etishi, akalari bilan uchrashuvi, Zulayhoga uylanishi, akalarining gunohlarini 
kechirishi, otasi Ya`qub bilan uchrashishi, Misrni odillik bilan boshqarishi va 
boshqalar bilan xarakterlanadi. 
Asardagi muhim obrazlardan yana biri Zulayhodir. Zulayho-go`zal va ayni paytda 
o`tli ishq egasi. U Yusufni tushida ko`rib, sevib qoladi. Mag`rib shohi Taymusshoh 
qizi bo`lgan Zulayho quyidagi qiyofaga ega: 
Bir qizi bor edi mahi xovariy, 
Oraziga shamsu qamar mushtariy. 
Yuzi quyosh erdi, vale bezavol,
Barcha funun bobida sohibkamol . 
Hosili umri edi ul shohning,
Oti Zulayho edi ul mohning. 

---

54
Zulayho ishq dardiga mubtalo bo`ladi. Dardi kundan-kun alangalanadi. 
Tushida Yusufning Misrda ekanligini bilgach, Misrga borishga ahd qildi, ota-onasi 
uni Misrga uzatishadi. U Misr Aziziga duch keladi. Yusuf ishqi bilan yashaydi. 
Zulayho Yusufni sotib oladi, xalqning malomatlariga qoladi. Yusufga tuhmat qiladi. 
Qiyinchiliklarni sabr bilan engadi va oxir-oqibat Yusufga turmushga chiqib o`g`il-
qizlar ko`radi. 
Asardagi Ya`qub mehribon ota sifatida namoyon bo`lsa, Bashir va uning onasi 
obrazlarida shoirning yaxshilik va yomonlik haqidagi qarashlari o`z ifodasini topgan. 
Yusuf va Zulayhoning Meshom va Farohim ismli o`g`illari va Rohima ismli 
qizlari ularning quvonchiga-quvonch, baxtiga-baxt qo`shadi. 
Dostondagi salbiy obrazlarni Yahudo boshchiligidagi Ya`qubning katta 
o`g`illari tashkil etadi. Molik esa savdogarlarning tipik obrazidir. 
«Yusuf va Zulayho»da xalq og`zaki ijodining chuqur ta`siri seziladi. Tush 
ko`rish, tushni ta`birlash, behad go`zallik, hayvonlarning gapirishi, bir zarb bilan 
tosning gapirishi, toshni ko`tarib otish, yig`laganda giyohlarning unishi, yig`lay-
yig`lay ko`zning ko`r bo`lishi, farzandining ko`ylagini ko`ziga surtishi bilan ko`r 
ko`zning ochilishi kabilarda bularni kuzatamiz.