56
D.Samarqandiy shunday yozadi: «Sulton Iskandar
hukmronligida fozil
kishilardan Mavlono Natanziy va Mavlono Haydarlar bor ekan. Mavlono Haydarning
turkiy va forsiy tillarda bitgan yaxshi she`rlari bor va u Nizomiyning «Maxzan-ul-
asror»iga o`zbek tiliga javob yozib shahzoda Iskandar otiga bag`ishladi».
Ma`lumotlardan ko`rinadiki, H.Xorazmiy ikki tilda she`rlar yozgan. Ammo ular
bizgacha noma`lum qolmoqda. Navoiyning «Majolis un-nafois» asarining 7-
majlisida «Mavlono Haydar turkigo`y» deb ta`kidlanadi
va misol tariqasida uning
quyidagi bayti keltiriladi:
Himmat elidur yadi bayzo degan,
Er nafasidur dami Iso degan...
Navoiy «Muhokamatul-lug`atayn» asarida ham mavlono Haydar haqida
quyidagilarni yozadi: «Shohruh Sulton zamonining oxirigacha
turk tili bilan shuaro
paydo bo`ldilar va ul hazratning avlod va ahfodidin ham xushtab salotine zuhurga
keldi. Shuaro Sakkokiy va H.Xorazmiy va Atoiy va Muqimiy va Yaqiniy va Amiriy
va Gadoyideklar». Demak, H.Xorazmiy temuriylardan Umarshayxning o`g`li
Iskandar Mirzo hukmronligi davrida yashab ijod etadi. «Maxzan-ul-asror»ning
«Musannifning vasfi holi» bobida shoirning ahvoli bayon qilinadi;
Bir kecha g`am birla edim hamnafas,
Munisu damsozim ul erdi-yu bas.
Ko`z yoshidin boda, bag`irdin kabob,
Dardu dilim nuqlu fig`onim rubob.
Charxi falak tashna bo`lib qonima,
Dunyayi dun qasd qilib jonima.
Sabr binosini bakulliy buzub,
Hosili yo`q umrdin umid uzub.
H.Xorazmiy Ozarbayjon shoiri N.Ganjaviyning «Maxzan-ul-asror» asarini o`zbek
tiliga erkin tarjima qildi. Shoir Nizomiyni bir necha
bor hurmat bilan tilga oladi,
uning asariga yuqori baho beradi. O`zini Nizomiyning shogirdi deb biladi.
Ushbu doston axloqiy-falsafiy asardir. Ma`lumki, Nizomiyning ushbu asari 1170
yilda yozilgan bo`lib, shoirning ijtimoiy, axloqiy, falsafiy qarashlarini ifodalaydi.
H.Xorazmiy Nizomiy asarining umumiy ruhini saqlab qoldi.
Ayni paytda unga
o`zgartirishlar ham kiritdi. H.Xorazmiyning asari-«kirish», «kitob yozilish sababi»,
«musannifning vasful holi» kabi qismlardan boshlanadi. Nizomiyda voqealar ancha
keng tasvirlansa, hajm kattaroq, maqolatlar soni 20 ta, payg`ambarlar ta`rifi kengroq
berilib, oldin 20 ta maqolat va undan keyin hikoyatlar keltiriladi. H.Xorazmiyda esa
biroz boshqacharoq. Asar hajmi Nizomiynikidan kichikroq bo`lib, 639 bayt atrofida.
Oldin hikoyatlar keltirilib, keyin ularni xulosalovchi misralar beriladi.
H.Xorazmiy o`z asarida so`z haqida, so`zning o`rni, ahamiyati, qalloblik, ularning
oqibatlari va boshqalar xususida mulohazalar yuritiladi. Shoir kichik hikoyatlar orqali
odob- axloq, olijanoblikni, mehnat ahlini ulug`laydi. Shoir tug`ilish va o`lish,
eskirmoq va yangilanish haqida o`z qarashlarini bayon etadi. Asarda «Sulaymon
shoh haqidagi hikoyat» «Pulini yo`qotgan kishi» hikoyati, «Savdogar va bo`z
to`quvchi kampir» hikoyati g`oyatda ibratlidur.
Oqil agar so`z bila so`zni yopar,
57
Orif o`shul so`zda o`zini topar.
Ulki bilur so`z guhari qiymatin,
So`zda topar so`zlaguvchining otin.
Ahli nazar shevasini so`z bilur,
Nuri basar mevasini ko`z bilur.
Zohiru botin xabari so`zdadur,
O`zgada yo`q har neki bor o`zdadur.
Ul kishikim, topmadi so`z ganjini,
Qildi habovu hadar o`z ranjini.
Kimki nazar manzaridin yumdi ko`z,
Qo`ymadi meros o`zidin g`ayri so`z.
H.Xorazmiyning «Savdogar va bo`z to`quvchi kampir» hikoyati 43 baytdan
iborat. U tuzilishi, obrazi, syujeti bilan mustaqil badiiy asar sanaladi. Hikoya asosida
o`sha davrdagi hayotiy voqea yotadi. Bir beva kampir
ochlikdan zor qaqshagan
bolalariga non topish uchun ikki hafta tinimsiz mehnat qilib, bo`z to`qiydi-da,
savdogarga olib keladi.
Savdogarga arzi hol qilib, tegishli pul to`lab, sotib olishini
so`raydi. Savdogar kampir bo`zini «dag`al, qo`pol, kiyimga yaroqsiz»
deb erga urib
sotib oladi. Bir xaridor esa katta haq to`lab savdogardan bo`zni sotib oladi. Buni
kuzatgan donishmand haqparast chol savdogarni xijolat qilishi bilan hikoya tugaydi.
Savdogar-firibgar, insofsiz kishilar timsolidir. Kampir asarda nihoyatda nochor,
ayanchli, kishini rahmini keltiradigan holda tasvirlanadi:
Bo`yi ikki qat bo`lib, arqosi ko`z,
Bo`yyu boshi ra`sha bilan beqaror.
Dam urishi, yo`l yurishi murdavor.
Ne ko`zida nuru, ne og`zida so`z,
Dunyosidan qo`ynida bir vusla bo`z...
Dostları ilə paylaş: