O’zbek davlatchiligi tarixi va shaharsozlik madaniyati

Afrosiyob va uning topilmalariga qiziqish 1868 yilda Chor Rossiyasi tomonidan Samarqand bosib olingandan keyin boshlandi. Afrosiyobda dastlabki qazish ishlari bilan mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V. V. Krestovskiy (1883), sharqshunos olimlar N. I. Veselovskiy (1884-85, 1895), V. V. Bartold (1904) va V. L. Vyatkin (1905; 1912— 13)lar shugʻullanishdi. 1919 yilda M. YE. Masson, V. L. Vyatkin tadqiqot boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib, somoniylar saroyi (9-asr) xarobalarini ochdi. 1925, 1929—30 ylarda V. L. Vyatkin Afrosiyobda qazish ishlarini davom ettiradi va uning turli davrdagi tarixiga oid koʻplab materiallar toʻplaydi. Ammo 1930 yillarga qadar Afrosiyobda olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir juda kam materiallar bergan. Urushdan keyin Oʻzbekiston FAning Tarix va arxeologiya instituti olimlaridan Afrosiyob I. Terenojkin tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala tadqiqotlari oʻtkazildi. Natijada uning eng pastki qatlamidan miloddan avvalgi 6—5-asrlarga taalluqli buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V. Afrosiyob Shishkin (1958-66) va Ya. F. Gʻulomov (1967—70)lar rahbarligida olib borilgan keng koʻlamli arxeologik qazishlar natijasida qadimgi madaniy qatlam materiallari Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966 yil 13 iyulda Afrosiyobni arxeologik jihatdan kompleks oʻrganishni tashkil etish maqsadida Respublika hukumatining maxsus qarori qabul qilindi. Unga koʻra, Afrosiyob „arxeologik qoʻriqxona“ deb eʼlon qilinib, uni oʻrganish ishiga Toshkent va Samarqand davlat universitetlari hamda Madaniyat vazirligining Sanʼatshunoslik instituti ham safarbar etildi. Aniq ilmiy rejalar asosida boshlangan arxeologik tadqiqotlar tufayli nafaqat shaharning koʻp asrlik yoshi, balki uning har xil davrlardagi tarixiy topografiyasi, shahar tarkibi, shahar hayotining rivojlanish bosqichlari, bosqinlar tufayli yuz bergan bo'hronlar davri aniqlandi. Samarqand yushshdlarining shohona saroyi ochildi.

Tuproqqalʼa 1938—1950-yillarda S. P. Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan oʻrganilgan. Uning tarhi toʻgʻri burchakli (500×350 m) boʻlib, gumbazsimon yoʻlakli va burjli mudofaa devori bilan oʻralgan. Devorning mustahkam janubiy darvozasidan otashkada tomonga markaziy koʻcha oʻtgan. Koʻndalang tushgan koʻchalar shaharni 10 ta kvartalga (mahalla) ajratgan. Tuproqqalʼaning madaniy qatlamidan milod boshlaridan VI asrgacha boʻlgan davrga oid ashyoviy materiallar chiqqan. Tuproqqalʼaning shimoli-sharqiy qismida maxsus koʻtarma supa (balandligi 14 m, maydoni 80*80 m) ustiga xom gʻishtdan saroy qurilgan. Unga yondosh qilib balandligi 25 m li 3 ta minorasi boʻlgan ark binosi (maydoni 40×40 m) bunyod etilgan. Arkka sharq tomonidan koʻtarma yoʻlak orqali kirilgan. Tuproqqalʼadan 100 ga yaqin turar joy, xoʻjalik binolari va 8 ta saroy xonalari topilgan.

• Tuproqqalʼa 1938—1950-yillarda S. P. Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan oʻrganilgan. Uning tarhi toʻgʻri burchakli (500×350 m) boʻlib, gumbazsimon yoʻlakli va burjli mudofaa devori bilan oʻralgan. Devorning mustahkam janubiy darvozasidan otashkada tomonga markaziy koʻcha oʻtgan. Koʻndalang tushgan koʻchalar shaharni 10 ta kvartalga (mahalla) ajratgan. Tuproqqalʼaning madaniy qatlamidan milod boshlaridan VI asrgacha boʻlgan davrga oid ashyoviy materiallar chiqqan. Tuproqqalʼaning shimoli-sharqiy qismida maxsus koʻtarma supa (balandligi 14 m, maydoni 80*80 m) ustiga xom gʻishtdan saroy qurilgan. Unga yondosh qilib balandligi 25 m li 3 ta minorasi boʻlgan ark binosi (maydoni 40×40 m) bunyod etilgan. Arkka sharq tomonidan koʻtarma yoʻlak orqali kirilgan. Tuproqqalʼadan 100 ga yaqin turar joy, xoʻjalik binolari va 8 ta saroy xonalari topilgan.
• Xonalar devori boʻrtma naqshlar va relyefli rangli haykallar bilan bezatilgan (qarang Tuproqqalʼa devoriy rasmlari va haykallari). Tuproqqalʼaning sharqiy qismida qurol-aslaha ustaxonasi boʻlgan, u yerdan temir nayzalar, 3 parrakli oʻqlar, saroyning yemirilib ketgan 2-qavatidagi podsho arxividan esa teri va yogʻoch taxtachalarga yozilgan 100 dan ortiq hujjatlar topilgan. Ular qadimiy xorazmiy tilida bitilgan (I—III asrlar). Tuproqqalʼadan jun, shoyi, ip gazlama parchalari, boʻyra, rangli gilam, koʻplab haykal boʻlaklari, sopol buyumlar va Kushon tangalari topilgan. Qalʼa sugʻorish inshootlarining buzilishi, harbiy toʻqnashuvlar natijasida xarobaga aylangan.