O‘zbekiston respublikasi bosh prokuraturasi akademiyasi axmedova sabrina shuxrat qizi
Yüklə 9,41 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 3.3.
Milliy qonunchilikdagi “Aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv” institutini yanada takomillashtirish masalalari Har qanday jamiyat betakror bo‘lib, mamlakatimiz huquqiy tizimi doirasida foydalanish uchun rivojlanish boshqa modelinining har qanday institutlari mos kelavermaydi. Biroq maqbul holat imkoniyatlarini aniqlash va tizim qoidalariga rioya qilish orqali, munosabatlarni tashkil etishning bo‘lg‘usi shakliga chiqish vaqtini qisqartirish mumkin va bu bosqichma-bosqich tadrijiy rivojlanish yo‘lidagi ortiqcha burilishlarni chetlab o‘tishga yordam beradi. Shuni qayd etish lozimki, jamiyatning turli tiplari, tegishli madaniyatlarning serqirraligi shaxs va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni rivojlantirishning bir-biridan farq qildigan tiplari, shakllari va ko‘rinishlarini nazarda tutadi. Bu holni har bir davlatning qonun chiqaruvchisi muayyan huquqiy institutni yaratish va takomillashtirishda, hech shubhasiz, hisobga oladi. Huquqiy massiv juda katta, murakkab va tizimlashtirilgan bo‘lib, bularning barchasi eskirgan va aktual bo‘lmagan huquqiy institutlarni tizimdan chiqarib tashlashda qiyinchiliklar tug‘diradi. Taklif qilinayotgan novatsiyalar yuzaga kelgan munosabatlar mohiyatini aks ettirish bilan bir qatorda, bir-birini uyg‘un to‘ldirishi ham kerak. Huquqiy tizimni tarkibiy elementlarning qarama-qarshiligigina emas, balki (bitta alohida olingan yo‘nalishda) qo‘yilgan maqsadlarga erishishda shoshqaloqlik ham vayron qilishi mumkin. Shunday qilib, qonunchiligimizga yangi kiritilgan “aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv” instituti yanada takomillashtirish mamlakatimiz huquqiy muhitiga o‘zi bilan birga keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan progressiv g‘oyalar hozirgi zamon jamiyati uchun muhimdir. Biroq, shuni unutmaslik kerakki, tadqiq etilayotgan huquqiy institut – o‘ziga xos qadriyatlar va ma’naviy sohada qo‘yilgan maqsadlar tizimiga ega bo‘lgan huquqiy madaniyat mahsulidir. Demak huquqiy bazadagi “aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv” institutini mamlakatimizning axloqiy va ma’naviy qadriyatlar tizimidagi holatlarni hisobga olib takomillashtirish maqsadga muvofiq. 86 Amaldagi qonunchilikka ko‘ra “aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv” jinoyat ishini yuritishni o‘ziga nisbatan qo‘yilgan gumonga, ayblovga rozi bo‘lgan, jinoyatning ochilishiga faol ko‘maklashgan va keltirilgan zararni bartaraf etgan gumon qilinuvchining yoki ayblanuvchining iltimosnomasiga asosan nazorat qiluvchi prokuror bilan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan, uncha og‘ir bo‘lmagan va og‘ir jinoyatlar bo‘yicha tuziladigan kelishuvdir . Demak, aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga ayblov e’lon qilinib, ish bo‘yicha ayblov xulosasi tuzilguncha bo‘lgan davda tuziladigan kelishuvdir. Italiya, Ispaniya, Germaniya, Rossiya JPKga ko‘ra “aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv” tuzish to‘g‘risidagi iltimosnoma bilan dastlabki tergov yakunlanganidan so‘ng yoki sud muhokamasiga tayyorlov qismida murojaat qilinadi. 1988-yili qabul qilingan Italiya JPKda sodir etilgan jinoyat uchun uch yildan ortiq bo‘lmagan ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo nazarda tutilgan bo‘lsa, taraflarning jazo masalasini o‘zaro hal qilishni so‘rab yozgan arizalari bo‘lsa, sud tergovi olib bormasligi qayd etilgan. Iltimosnoma jinoyat ishini sudda ko‘rish uchun tayyorlov qismida va albatta himoyachining ishtirokida amalga oshirilishi kerak. Agarda ushbu holatga prokuror va jabrlanuvchi rozi bo‘lsa, sudya sudlanuvchini sodir etgan jinoyati uchun jinoyat kodeksida belgilangan ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni eng ko‘p qismidan uchdan ikki qismidan ko‘p bo‘lmagan muddatga jazo muddatini belgilashi mumkin. Milliy qonunchiligimizda esa aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzilgan jinoyat ishlarida tayinlanishi lozim bo‘lgan jazo miqdori Jinoyat kodeksining 57 2 -moddasiga ko‘ra, aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzilgan jinoyatlar bo‘yicha tayinlanadigan jazoning muddati yoki miqdori Kodeks Maxsus qismining tegishli moddasida (qismida) nazarda tutilgan eng ko‘p jazoning yarmidan oshmasligi kerak deb belgilangan. Bunda kelib chiqadiki, aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzilgan ishlar bo‘yicha jazo tayinlash bilan bog‘liq normalarda insonparvarlik prinsipiga juda katta e’tibor qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzilgan ishlar 87 bo‘yicha tayinlanadigan jazo turi va miqdori boshqa xorijiy davlatlarda tayinlanadigan jazo miqdori va turidan ancha kam va yengilroqdir. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchi aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzishga o‘z roziliklarini berganliklaridan qat’i nazar ayblov to‘plangan maqbul dalillar bilan o‘z tasdig‘ini topgan bo‘lishi kerak. Mazkur institutni faqatgina ya’ni gumon qilinuvchi va ayblanuvchining roziligi bilan amalga oshirilishini va bu uning huquq va majburiyatlari sifatida kiritilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shu sababdan O‘zbekiston Respublikasi JPKning 46- va 48-moddalariga, ya’ni gumon qilinuvchi va ayblanuvchining huquqlariga “aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzish haqidagi iltimosnoma berish” huquqini kiritish taklif etiladi. Bundan tashqari, qonunchiligimizda aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchilar bilan tuzilishi tartibi hali- hanuz aniqlashtirilmaganligi bois O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 586 1 -moddaning 1-qismiga aybga iqrorlik to‘g‘risidagi kelishuv tuzish jinoyat ishini yuritishni o‘ziga nisbatan qo‘yilgan gumonga, ayblovga rozi bo‘lgan, jinoyatning ochilishiga faol ko‘maklashgan va keltirilgan zararni bartaraf etgan voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchining iltimosnomasiga asosan nazorat qiluvchi prokuror bilan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan, uncha og‘ir bo‘lmagan, og‘ir jinoyatlar bo‘yicha tuziladigan kelishuv ekanligi alohida kiritilishini taklif etamiz. Ushbu normaning kiritilishi bilan amaliyotda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan bir qancha tushunmovchiliklarni va noaniqliklarni oldini olgan bo‘lar edi. Agar voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchi bilan aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzish masalasi yuqoridagi norma bilan aniq yoritilsa, o‘z- o‘zidan voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga nisbatan tayinlanadigan jazo muddati va miqdori haqidagi normaning ham kiritilishiga zarurat tug‘iladi. Shunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 57 2 - moddasi quyidagi mazmundagi 2-qism bilan to‘ldirilishi taklif etiladi: “Voyaga yetmaganlar bilan aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzilgan jinoyatlar bo‘yicha 88 tayinlanadigan jazoning muddati yoki miqdori ushbu Kodeks XV bobda nazarda tutilgan jazoning yarmidan oshmasligi kerak”. Ushbu normaning kiritilishi bilan voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchi bilan aybga iqrorlik to‘g‘risidagi kelishuv tuzilganda ularga nisbatan jazo miqdori va muddatini tayinlashda alohida rag‘batlantiruvchi normaning qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi. Natijada, voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga nisbatan tayinlanadigan jazo miqdori va muddati voyaga yetgan gumon qilinuvchi va ayblanuvchilarga tayinlanadigan jazodan ancha yengilroq jazo tayinlanishiga olib keladi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchi bilan aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzish tartib-taomili o‘zgacha xarakterga egadir, ya’ni ushbu jarayonda voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchining huquq va manfaatlarini himoya qilish, kelishuv, haqiqattan ham, voyaga yetmagan shaxsning o‘z xohish-irodasi bilan tuzilishi va qonunchilikdagi barcha normalarga og‘ishmay amal qilish huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida ustuvor vazifalardan biridir. Shuning uchun ham O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 586 2 -moddasi quyidagi mazmundagi ikkinchi qism bilan to‘ldirilishi taklif etiladi: “Voyaga yetmagan gumon qilinuvchi, ayblanuvchi aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzish haqidagi iltimosnomani surishtiruvning va dastlabki tergovning istalgan bosqichida himoyachi, qonuniy vakil yoki katta yoshdagi yaqin qarindoshi, pedagog va (yoki) psixolog ishtirokida berishi shart”. Voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchi bilan aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzish haqida iltimosnoma kiritilayotganga uning himoyachisi, qonuniy vakili yoki katta yoshdagi qarindoshi, pedagog va psixolog ishtirok etishi voyaga yetmagan shaxsning huquq va manfaatlari himoya qilinishining kafolati hisoblanadi. Ushbu jarayonda pedagog va psixologning ishtirok etishi alohida ahamiyatga ega bo‘lib, ular voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchining psixologik holati haqida xabardor bo‘lib, ushbu shaxsga psixologik yordam kerak bo‘lgan paytda ushbu protsess ishtirokchilari 89 voyaga yetmagan shaxsning psixologik va fiziologik normal holatini nazorat qilib turish imkoniyatiga ega bo‘ladi. “Aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv”ni tuzish jarayonida gumon qilinuvchi va ayblanuvchining bevosita ishtiroki muhim ahamiyatga ega, shuning uchun ham O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 365-moddasida keltirib o‘tilgan qidiruv e’lon qilinishi lozim bo‘lgan shaxslar doirasi gumon qilinuvchi bilan kengaytirilishi haqidagi normaning kiritilishi ham maqsadga muvofiq. Chunki aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzilgandan keyin ish sudga yuborilishga tayyor paytda gumon qilinuvchining turgan joyi noma’lum bo‘lganda tergovchi uning turgan joyini aniqlash uchun zarur bo‘lgan barcha choralarni ko‘rishi, zarur hollarda esa, unga nisbatan qidiruv e’lon qilishi uchun qidiruv e’lon qilish shart bo‘lgan shaxslar doirasiga gumon qilinuvchini ham kiritish maqsadga muvofiqdir. Yana bir takliflarimizdan biri bu O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 586 1 -moddaning 1-qismidagi aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuvni jinoyat ishini yuritishni o‘ziga nisbatan qo‘yilgan gumonga, ayblovga rozi bo‘lgan, jinoyatning ochilishiga faol ko‘maklashgan va keltirilgan zararni bartaraf etgan gumon qilinuvchining yoki ayblanuvchining, shuningdek, voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchining iltimosnomasiga asosan nazorat qiluvchi prokuror bilan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan, uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar bo‘yicha tuziladigan kelishuv ekanligi haqidagi normadir. Xususan, aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuvni faqatgina ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan va uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar bo‘yicha tuzilishi Fransiya, Italiya va Germaniya kabi xorijiy davlatlar sud va tergov amaliyotida mavjud. Aslida, aybga iqrorlik bo‘yicha kelishuvni qonunchilikka implementatsiya qilinishidan maqsad ham surishtiruv,tergov va sud organlarining asosiy e’tiborini va vaqtini og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarni fosh etishga sarafbar etishdan iboratdir. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 586 2 - va 586 3 - moddalarni tahlil qiladigan bo‘lsak, ushbu normalarda gumon qilinuvchi va ayblanuvchi tomonidan surishtiruv va dastlabki tergovda berilgan iltimosnomada 90 gumon qilinuvchi va ayblanuvchining zimmasiga yuklatilgan majburiyatlar hamda JPK 586 3 -moddasida ko‘rsatilib o‘tilgan iltimosnomaning prokuror tomonidan ko‘rib chiqilishi tartibi haqidagi normada tafovut mavjud bo‘lib, JPK 586 3 - moddani 586 2 - modda bilan birxillashtirish zarur deb hisoblaymiz. Shunga ko‘ra, JPKning 586 3 - moddasining 5-qismini 586 2 - moddasining 3-qismiga quyidagicha moslashtirishni taklif etamiz: “Shundan keyin prokuror, agar kelishuvga asosan hukm chiqarilib, jazo tayinlanganidan keyin gumon qilinuvchi, ayblanuvchi surishtiruv va dastlabki tergovda qo‘yilgan gumonni yoki ayblovni tan olmasligi, dalillarni inkor qilishi, jinoyatni tergov qilishga ko‘maklashmaganligi, jinoyat natijasida olingan mol- mulkning topilishi uchun harakatlarni amalga oshirmaganligi, jinoyatga aloqador boshqa axborotni taqdim etishga doir majburiyatlarini hamda jinoyat oqibatida yetkazilgan zarar bartaraf etmaganligi va kelishuvda nazarda tutilgan boshqa shartlar va majburiyatlarni bajarmaganligi aniqlansa, hukm qayta ko‘rib chiqilishi mumkinligini aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzish haqida iltimosnoma bergan gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga tushuntiradi”. Jinoyat-protsessual qonunchiligini yanada takomillashtirish maqsadida aybga iqrorlik to‘g‘risida kelishuv tuzish haqidagi iltimosnomada ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan holatlar qatoriga jinoyatlarni tergov qilishda ko‘maklashishda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi tomonidan Yüklə 9,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
|