O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi farg’ona davlat universiteti sirtqi bo’lim

3.Odam genetikasi Odam genetikasini o'rganish usullari 
Odam genetikasi Odam genetikasini o'rganish usullari 
Odam genetikasi insoniyat uchun amaliy jihatdan g'oyat katta ahamiyatga ega bo'lgani 
uchun so'nggi yillarda unga qiziqish ayniqsa, ortdi. Hozirgi vaqtda odamda 4000 ga 
yaqin normal va patologik belgilarning nasldan-naslga o'tib borishi bir qadar o'rganib 
chiqilgan. Irsiy omillarga bog'liq kasalliklar borligi aniqlangan. Ana shu kasalliklarni 

---

to'g'ri aniqlash, ularga yo'l qo'ymaslik va da-volash muhimdir. Odamni genetik yo'l 
bilan tekshirish usullari ishlab chiqil-ganidan keyin ana shu muvaffaqiyatlarni qo'lga 
kiritish mumkin bo'ldi. 
Odam irsiyatini o'rganish usullari. 
Odam irsiyatini o'rganish anchagina 
qiyinchiliklar tug'diradi. Ma'lumki, eksperimental genetika usullarini odamga tatbiq 
etib bo'lmaydi. Odam sekinlik bilan rivojlanib, ancha keen balog'atga etadi. Bir oilaning 
ko'radigan farzandlari soni nisbatan kam bo'ladi. Sunday hollar odam irsiyatini 
o'rganishga qiyinchilik tug'diradi. Odam genetikasini o'rganishda quyidagi asosiy: 
geneologik, egizaklar, sitogenetik, biokimyoviy, populyatsion, ontogenetik usullardan 
foydalaniladi. Endi bu usullarning ta'rifiga qisqacha to'xtalib o'tamiz. 
Geneologik usul 
mumkin qadar ko'proq odamlarning nasl-nasabini o'rganib 
chiqishdan iborat. Shundan foydalanib, insonning ko'pgina belgi-lari, jumladan irsiy 
kasalliklarining nasldan-naslga o'tib borishini aniqlash mumkin bo'ladi. Odamning 
Mendel qonunlariga muvofiq nasldan- naslga o'tib boradigan belgilaridan bir nechtasi 
quyida misol tariqasida keltirildi. 
Odamdagi qobiliyat, ist'edod va boshqa fazilatlarning rivojlanishi irsiy omillarga 
bog'liq ekanligi geneologik usul bilan aniqlangan. Masalan, musiqa, matematikaga 
bo'lgan iste'dod va qobiliyatlar. 
Ma'lumki, odamning genotipiga bog'liq bo'lgan u yoki bu ruhiy xusu-siyatlari, 
jumladan, iste'dodning yuzaga chiqishi ijtimoiy muhitga bog'liq. 
Ko'pgina kasalliklar resessiv holda nasldan-naslga o'tishi geneologik usul 
yordamida aniqlangan. Jumladan: qandli diabet, tug'ma karlik, gemofiliya, shizofreniya 
(og'ir ruhiy kasallik)ning ba'zi formalari. 
Faqat resessiv genlar bilan emas, balki dominant genlar bilan belgilana-digan 
irsiy kasalliklarni braxidaktiliya yoki kaltabarmoqlik, ko'z shox pardasi-ning ko'rlikka 

---

olib keladigan irsiy degeneratsiyasi, sil kasalligiga moyillik kabi-lar ham geneologik 
usul yordamida nasldan-naslga o'tishi aniqlab chiqilgan. 
Egizaklar 
usuli 
belgilarining egizaklarda rivojlanib borishini o'rganishdan iborat. 
Ma'lumki, odamda egizaklar ikki xil bo'ladi. Ba'zi hollarda bir emas, balki ikkita 
(kamdan-kam hollarda uchta va hatto to'rtta) tuxum hujayra urug'lanadi. Egizaklar bitta 
tuxum hujayradan va har xil tuxum hujayradan rivojlanadi. Bitta tuxum hujayradan 
rivojlangan egizaklar bir jinsli va bir-biri-ga nihoyatda o'xshash bo'ladi. Bu tushunarli 
albatta, chunki ular bir xildagi genotipgaegadir, ular o'rtasidagi tavofutlar esa faqat 
muhit ta'siriga bog'liq bo'ladi. Har xil tuxumdan rivojlangan egizaklarda egizakmas 
aka-uka yoki opa-singillardek bir-biriga o'xshash bir xil yoki har xil jinsli bo'ladi.