O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi

Nisbiy zichlik. 
Bu konstanta suyuq moddalar izomerlari aralashmasini 
identifikatsiya qilish hamda molekulyar refraksiyani hisoblash uchun, ayniqsa 
muhimdir.
Moddaning zichligi uning massasining hajmiga nisbati bilan o`lchanadi:
v
m
d

bunda: m – moddaning massasi, gr hisobida;
v – moddaning hajmi, sm
3
hisobida;
Moddaning nisbiy zichligi (
d
) 4
0
C dagi suvning massasiga nisbatan 
aniqlanadi. Moddaning nisbiy zichligi temperaturaga bog`liq. Shuning uchun 
moddalarni nisbiy zichligi ko`rsatilganda bu zichlik qanday temperaturada 
aniqlanganligini ham ko`rsatish kerak. Odatda nisbiy zichlik 15
0
C yoki 20
0
C da 
o`lchanadi. Masalan, 
20
4
d
, bu 20
0
C temperatutada moddaning 4
0
C dagi massasiga 
nisbatan aniqlangan nisbiy zichligini ko`rsatadi.
Suyuqliklarning nisbiy zichligini aniqlashda areometr, piknometr va 
gidrostatik tarozilardan foydalaniladi.
Suyuqlikning nisbiy zichligi (piknometrda aniqlangan bo`lsa), quyidagi 
formula bo`yicha aniqlanadi:
m
m
m
m
d



2
1
bu yerda: m – bo`sh piknometrning massasi, gr hisobida,
m
1
– zichligi aniqlanishi kerak bo`lgan suyuqlik solingan 
piknometrning massasi,
m
2
– suv solingan piknometrning massasi.
Optik aktivlik. 
Bu konstanta moddalarning xususiyatlari va tuzilishlarini 
aniqlashda katta ahamiyatga ega. Suyuq organik moddalardan yoki ularning 
eritmadaridan qutblangan nur o`tkazilganda qutblanish tekisligini o`ngga yoki 
chapga burilishi aniqlangan. Ana shunday xususiyatga ega bo`lgan moddalar 
optik aktiv moddalar 
deyiladi. Moddalarning bu xususiyatlari polyarimetr 

---

11 
asboblari orqali moddaning optik aktivligini ifodalovchi solishtirma 
buruvchanlik (
d
) aniqlanadi.
Umuman konsentratsiyasi 1gr/ml bo`lgan 1 dm qalinlikda olingan optik
aktiv moddaning kuzatilgan burish burchagi solishtirma buruvchanlik deyiladi. 
Moddalarningh optik aktivligi ulardagi asimmetrik markazga bog’liq. 
1951 yili ximiklardan R.S.Kan, K.Ingold va V.Preloglar asimmetrik 
atomdagi atomlar yoki atomlar gruppasining katta-kichikligiga va joylanishiga
qarab asimmetrik markazni o’ngga yoki chapga burilishini ifodalovchi sistema 
yaratdilar. 
Yuqoridagi fizik konstantalar aniqlanganidan so’ng sifat va miqdoriy 
analiz qilinib, tuzilishi aniqlanadi.